– халықтың кейбір әлеуметтік топтары денсаулығына (ауру мен өлім деңгейі көбейеді) қатер жоғарылайды;

Өйткені, ол қоғамның әлеуметтік жүйе ретіндегі қайта жаңару үрдісін анықтайтын маңызды әлеуметтік институттар қатарына жатады (L.

Өйткені, ол қоғамның әлеуметтік жүйе ретіндегі қайта жаңару үрдісін анықтайтын маңызды әлеуметтік институттар қатарына жатады (L.

БҰҰ Еуропа экономикалық комиссиясының Стратегиясына сәйкес, тұрақты дамудың көздеуі бойынша білім «қоғамда өмір сүруге қажетті білім мен дағдыларды үйретуден жылдам өзгермелі жағдайларда өмір сүріп, әрекет ету ге дайындық, әлеуметтік дамуды жоспарлауға қатысу, қабылданған әрекет салдарларын, соның ішінде табиғи экожүйе тұрақтылығын болжай алуға үйренуге ауысуға» бағдарланады (Godfray H, 2009).

Білім мен тұрақты дамудың өзара байланыс аспектісі болып табылатын – тұрақтылықтың факторы ретіндегі білім рөлі, білім жүйесі қалыбы мен даму қарқыны барлық байланыстарды қамтымаса да, бұл әрекеттестіктің түрлі деңгейлердегі – әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, мәдени жағдайлармен бірлескендегі кешенді сипатын көрсете алады.

Оқушы ғаламдағы миссиясын түсініп, педагогтар әлеуметтік табиғи этика нор-

Реформaлaр өз тaрaпынaн кейбір әлеуметтік топтaрдың мүдделеріне қaйшы келетіні сөзсіз.

Бұл өз тaрaпынaн әлеуметтік қaйшылықтaрғa aлып келуі мүмкін.

Дегенмен де Қытaй КСРО мен Шығыс Европa мемлекеттерінің кемшіліктерінен сaбaқ aлa отырып, әлеуметтік қaйшылықтaрдың aлдын aлa білді.

Себебі, қaрқынды экономикaлық өсу үкіметке жекеленген әлеуметтік топтaрдың тұрмысын түзетуге мүмкіндік берді.

Сондықтaндa тaбыс aйырмaшылығы әлеуметтік теңсіздікті тудырaды.

Шенеуніктер aрaсындaғы әр түрлі дәрежедегі жемқорлық түрлерінің көбейіп кетуі, әлеуметтік топтaр aрaсындa мемлекетке деген сенімсіздікті күшейтіп, әлеуметтік нaрaзылықты ушықтырып жіберді.

Шенеуніктер aрaсындaғы әр түрлі дәрежедегі жемқорлық түрлерінің көбейіп кетуі, әлеуметтік топтaр aрaсындa мемлекетке деген сенімсіздікті күшейтіп, әлеуметтік нaрaзылықты ушықтырып жіберді.

Бұл өз тaрaпынaн мaмaндaрды дaйындaу мен білім сaпaсынa және әлеуметтік дaмуғa кері әсер етуде.

Әлі де болсa әлеуметтік сaқтaндыру, төменгі технологиялық дaму, жергілікті протекционизм, жaһaндaнудың шaқырулaры, зaң жүйесінің сaпaсыздығы және т.б.

сaяси, экономикaлық және әлеуметтік мәселелер мен сыртқы сaяси мәселелер өз шешімін күтуде.

Егер де бұл мәселелерді дер кезінде шешпесе, бұлaрдың әрқaйсысы әлеуметтік нaрaзылық тудырып, әлеуметтік-экономикaлық дaғдaрыстың себебі болуы мүмкін.

Мақалада жеке тұлғаны тәрбиелеуде әлеуметтік желілерді пайдалану мәселелері және олардың жастардың әлеуметтік белсенділігін өсірудегі ықпалы қарастырылған.

Мақалада жеке тұлғаны тәрбиелеуде әлеуметтік желілерді пайдалану мәселелері және олардың жастардың әлеуметтік белсенділігін өсірудегі ықпалы қарастырылған.

Мақаланың мақсаты – ғаламдық ақпарат кеңістігінде миллиардтаған қолданушыларды қамтитын әлеуметтік медианың жастардың азаматтық белсенділігіне әсер-ықпалын зерттеу.

Әлеуметтік желілерде пікірлерін жариялау формалары арқылы жастардың нақты қоғамдық істерге қатысу бейімін анықтау.

Зерттеу жұмысының құндылығына әлеуметтік медианың жеке тұлғаның дүниетанымын, өмірлік құндылықтары мен мүдделерін өзгертуге, жаңа бағыттар ұсынуға, көзқарастар мен дағдыларды қалыптастыруға қаншалықты қабілетті екенін анықтауды жатқызамыз.

Сонымен бірге, қазақстандық саясаткерлердің, қоғам қайраткерлерінің, бизнес және мәдениет өкілдерінің VK, Instagram, Facebook,Youtube және Twitter сияқты әлеуметтік желілердегі аккаунттары сарапталды, олардың жазбаларына мазмұндық талдау жасалды.

Зерттеудің негізгі нәтижелері келесі заңдылықтарды анықтауға көмектесті: әлеуметтік желілерде өз пікірлерін жария және ашық орналастыратын адамдар қоғамдық акцияларға нақты іс-әрекеттермен қолдау көрсетуге көбірек бейім болады.

Керісінше, әлеуметтік пайдалы ісшараларға анонимді қолдау көрсететін адамдарда нақты әрекеттерге деген бейілділігі төмен болады.

Мақаланың қорытындысында мынандай пайымдаулар жасалды: жастардың әлеуметтік белсенділігі белгілі бір адамға ғана бағытталмай, мемлекет пен қоғам мүддесіне де қызмет етуі тиіс.

Жалпы алғанда интернет пен виртуалды қауымдастықтар қоғамдық және жастардың әлеуметтік мәселелерін шешуде оң рөл атқарады.

Түйін сөздер: әлеуметтік медиа, слактивизм, желідегі белсенділік, жастар, саясат.

Бұл жерде қоғамның өмір салтын өзгертетін, қоғамдық қызметтің баламалы түрлерін қамтамасыз ететін әлеуметтік ме-

Ғаламдық ақпарат кеңістігінде миллиардтаған қолданушыларды қамтитын әлеуметтік медиа адамның өміріне айтарлықтай әсер етуде.

Әлеуметтік медиа жеке тұлғаның дүниетанымын, өмірлік құндылықтары мен мүдделерін өзгертуге, жаңа бағыт ұсынуға, көзқарастар мен дағдыларды қалыптастыруға қабілетті.

Заманауи зерттеушілер мен сарапшылар әлеуметтік желілер адамдарда жалған серіктестік сезімін туғызады деген пікірлер айтуда.

Әлеуметтік желілердегі белсенділіктің маңызын төмендетуге болмайды.

Жастардың әлеуметтік белсенділігінің төмендігі, саяси процестерден шеттетілуі, әлеуметтік немқұрайлылық пен бейқамдықты өзекті мәселе деп қарасақ, әлеуметтік желіні пайдалану бұл қиындықты оңтайлы еңсеруге септігін тигізері анық.

Жастардың әлеуметтік белсенділігінің төмендігі, саяси процестерден шеттетілуі, әлеуметтік немқұрайлылық пен бейқамдықты өзекті мәселе деп қарасақ, әлеуметтік желіні пайдалану бұл қиындықты оңтайлы еңсеруге септігін тигізері анық.

Жастардың әлеуметтік белсенділігінің төмендігі, саяси процестерден шеттетілуі, әлеуметтік немқұрайлылық пен бейқамдықты өзекті мәселе деп қарасақ, әлеуметтік желіні пайдалану бұл қиындықты оңтайлы еңсеруге септігін тигізері анық.

Жеке тұлғалардан бастап, жастар аудиториясы әртүрлі қоғамдық, әлеуметтік пайдалы бастамаларға қолдау көрсетіп, қайырымдылық шараларына қаржы аударып, түрлі петицияларға қол қойып жатады.

Әрине, бүгінгі технологиялар әлеуметтік желіде белсенді болудың артықшылықтарын көптеп ұсынады: дауыс беру, қайырымдылық қорларына көмектесу, волонтерлік миссияларды орындау және басқалар.

Олардың қолындағы мүмкіндік – өзінің азаматтық позициясын білдіріп дауыс беру, әлеуметтік желілер арқылы қолдау көрсету мен жақтаушылар жинау.

Осылайша, әлеуметтік желідегі белсенділік барлық проблемаларды шешпесе де, азаматтардың ойпікірін өзгерте алады, қоғамдық пікір қалыптастырады.

Желідегі қауымдастықтардың коммуникативтік формалары әлеуметтік акторлардың өзара мәдени әрекеттесуінің жаңа түрі болып қалыптасуда.

Интернетресурстардың көптігі мен қолжетімді болуы, олардың жақсы сұранысқа ие болуы мен өзектілігі де желілік медианың жастардың әлеуметтік белсенділігіне ықпалын арттырушы факторлары болып табылады.

Осындай қоғамдық маңызды мәселелер зерттеудің мақсатын анықтауға – жастарды әлеуметтендірудегі әлеуметтік желілердің рөлін бағалауға – мүмкіндік берді.

Интернет-технологиялардың таралуы олардың цифрлық дәуірде әлеуметтік байланыстардың қазығына айналуымен ерекшеленуде.

Бұл жерде ғылыми айналымдағы анықтамаларға сәйкес: желілік қоғам – ақпараттық қоғамның бір түрі ретінде қарастырылса, виртуалды қауымдастықтар – интернет кеңістігіндегі әлеуметтік байланыстарды білдіреді.

Ақпараттық қоғамның ғылыми негіздерін зерттеуші, беделді ғалым М.Кастельс желілік қоғамдағы әлеуметтік байланыстардың дербестенген және жеке тұлғалық мазмұнын атап көрсетеді.

Виртуалды қауымдастықтардың әлеуметтік стратификациясы, оның қалыптасуы мен дамуы мәселелері батыстың, ресейлік ғалымдардың жұмыстарында кездеседі (Wenger, 2008; Wellman & Hampton, 2003; Beamish, 1995;

Біздің зерттеуімізде желілік қауымдастықтар шеңберіндегі пайдаланушылардың әлеуметтену процесі, виртуалды қауымдастықтардың пайдаланушы белсенділігі, олардың әлеуметтік процестерді дамытудағы және әлеуметтік-мәдени мәселелерді шешудегі рөлі қарастырылады.

Бірақ іс жүзінде олар әлеуметтік науқандардың көздеген мақсатына жеткізбейді, қажетті өзгерістерге әкелмейді (Изместьева, 2015).

Әлеуметтік наразылықтың табиғатын ақпараттық әлеуметтік ресурстар призмасы арқылы зерттеудің 3 тәсілі бар.

Әлеуметтік наразылықтың табиғатын ақпараттық әлеуметтік ресурстар призмасы арқылы зерттеудің 3 тәсілі бар.

Ары қарай жаңа коммуникацияларды қолданып, қоғамдық қысым көрсету арқылы өздерін қажетті саяси, әлеуметтік немесе басқарушылық шешімдердің қабылдануына қол жеткізеді.

Слактивизмді жақтаушылардың ойынша, әлеуметтік медиадағы көптеген бастамалар уақыт өте келе нақты іс-әрекеттерге айналады.

Қазірдің өзінде әлеуметтік тұрғыда қоғам мен адамдар тобын бір мақсатқа, бір мүддеге жұмылдыру YouTube, Facebook немесе Twitter сияқты платформалардың көмегімен жүзеге асырылып отыр.

Егер шынайы өмірдегі белсенділік жеке тұлғаның әртүрлі проблемалар туралы толық хабардар болуын, көзқарасы мен пікірін өзгертуін, оның нақты әлеуметтік әрекеттерге қатысуын қамтыса, слактивизмнің қарымы миллиондаған қарапайым адамдардың энергиясын бір арнаға бұруға толығымен жетерлік.

Әлеуметтік медиадағы жалған белсенділер электронды манипуляциялар жасауға ғана бейім: репостар жасау, лайк басу, онлайн петицияларға қол қою.

Сондықтан көптеген идеялар мен проблемалар шынайы өмірде көрінбей, нақты саясат деңгейіне жетпей, тек әлеуметтік ресурстардың шеңберінде қалып жатады.

Бірақ қоғам ұзақ уақыт бойы өзін-өзі алдау елесінде өмір сүріп, маңызды әлеуметтік бастамалар шынайы іске асыру форматына шыға алмайды (Когель, Фомичев & Бортников, 2017).

Бұл қысқаша шолу бізге әлеуметтік және виртуалды қауымдастықтары зерттеу тәсілдерін таңдауға, коммуникацияның осы формасының ерекшеліктері мен интернеттегі және әлеуметтік медиадағы байланыстардың тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.

Бұл қысқаша шолу бізге әлеуметтік және виртуалды қауымдастықтары зерттеу тәсілдерін таңдауға, коммуникацияның осы формасының ерекшеліктері мен интернеттегі және әлеуметтік медиадағы байланыстардың тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.

Танымал саясаткерлердің, қоғам қайраткерлерінің, бизнес және мәдениет өкілдерінің VK, Instagram, Facebook, Youtubeжәне Twitter сияқты әлеуметтік желілердегі танымал аккаунттары, ондағы жазбалар сарапталды.

Пікіржазу, бейне-материалдармен бөлісу және суреттерге лайктар басу әлеуметтік бастамаларды жүзеге асыруға, қоғамдағы проблемалық түйіндерді немесе әлеуметтік игіліктер жасауға қалай әсер ете ала ма?

Пікіржазу, бейне-материалдармен бөлісу және суреттерге лайктар басу әлеуметтік бастамаларды жүзеге асыруға, қоғамдағы проблемалық түйіндерді немесе әлеуметтік игіліктер жасауға қалай әсер ете ала ма?

Мүмкін қазақ жастарының әлеуметтік желідегі белсенділігі жай ғана символдық сипаттағы әрекет па?

Зерттеушілер оны әлеуметтік науқандарды немесе оң нәтиже бермейтін ұйымдарды қолдауға бағытталған ісәрекеттерді сипаттау үшін пайдаланды.

Дегенмен, «слактивистің» өзі әлеуметтік мәселелерді шешуге «белсенді» қатысқандығынан қанағаттану сезімін алады.

Ұнаған пайдаланушылар өздерінің міндеттерін орындағандарына шын жүректен сенеді және өздері қолдайтын әлеуметтік акцияларға немесе наразылықтарға қатысудың басқа түрлеріне қатысуды ойламайды.

Facebook, Twitter және vk.com сияқты әлеуметтік желілер он жылдан астам уақыт бойы жұмыс істейді.

Аталған және басқа да әлеуметтік желілердің маркетингтік өзгеру бағыттарын айқындайтын жүздеген мың қауымдастықтар тіркеліп жұмыс істеуде.

Әлеуметтік желілердің қазақстандық сегментінде де көптеген бағыттар құрылуда.

Бүгінгі жастардың әлеуметтік-мәдени дәстүрлер мен әлеуметтік институттардан, ұлттық дәстүрлер мен құндылықтардан алшақтап бара жатқаны байқалады.

Эмпирикалық әлеуметтік кеңістіктің озбырлығынан (агрессиясынан) айтарлықтай асып түсетін желілік байланыстардағы агрессия көрсеткішін де күнделікті өмірде байқалуда.

Желінің қазақстандық сегментіне жүргізілген мониторинг көрсеткендей, интернет қоғамның бірігуіне ықпал етіп қана қоймай, сонымен қатар, әлеуметтік топтар арасында бөгеттер жасап, қоғамдық қатынастарды тұрақсыздандыруға, тұтастығын бұзуға апаратын қауіпті процестерді де туғыза алады.

Белгілі қоғам және саяси қайраткерлердің, бизнес және мәдениет өкілдерінің VK, Instagram, Facebook, Youtube және Twitter сияқты әлеуметтік желілердегі жазбаларын сараптау барысы азаматтық жауапкершіліктің төмендігін көрсетті.

Оппоненттерін қаралау, жеке басына қатысты кемсітушілік, расталмаған айыптаулар бар жазбалар да әлеуметтік желідегі танымал тұлғалар арасында кездесіп қалады.

Саяси, әлеуметтік мазмұндағы медиа контенттің жастар белсенділігіне әсер ету деңгейін анықтау үшін студенттер мен магистранттар арасында сауалнамажүргізілді.

Әлеуметтік желілерді бұғаттау (мамыр, маусым) – 11 адам;

Бұдан шығатын қорытынды мынандай: әлеуметтік, қоғамдық пайдалы іс-шараларға анонимді қолдау көрсетуге бейім адамдардың

Қоғамдағы жаппай наразылық көңіл-күйлер мен олардың мәдени әр алуандығын талдау арқылы бүгінгі әлеуметтік желілер мен ұялы байланыс технологиялары ауқымды аудиторияны бір мезетте жұмылдырудың басты себебі екенін тұжырымдай аламыз.

Әлеуметтік медиа мен ұялы байланыс құралдары саяси дербестік пен горизонталды байланыстарға, бейресми көшбасшыларға және кенеттен пайда болатын ынтымақтастыққа негізделген саясиәлеуметтік белсенділік пен үн қатудың жаңа түріне, оларды қолдаудың заманауи құралына айналды.

Слактивизм азаматтық секторды белсендірудің дәстүрлі құралдарымен қатар әлеуметтік мәселелерді шешуге де қызмет етеді.

Екінші жағынан, қарқыны күшті ақпарат кеңістігі жаңа проблемалар мен әлеуметтік қатынастарды тудырып, коммуникациялық процестерге қатысушылар арасына бөгеттер мен кедергілер жасауда.

Интернет желісін мониторингтік зерттеу көрсеткендей, интернет қоғамның консолидациясына ықпал етіп қана қоймай, әлеуметтік қатынастардың тепе-теңдігін бұзып, бифуркацияға бейім тұрақсыз «алаңдарды» өмірге әкелуде.

Виртуалды кеңістіктегі адамдардың интеракциясы интернет қолданушылардың әлеуметтік белсенділік мәселесін өзекті етіп, оны жан-жақты зерттеудің маңызын өсірді.

Сауалнамалардың нәтижелері қоғамдық сананың әлеуметтік-мәдени дәстүрлер мен әлеуметтік институттардан, ұлттық дәстүрлер мен құндылықтардан алшақтығын дәлелдеді.

Әлеуметтік желілердің даму перспективаларына байланысты көптеген көзқарастар бар және бұл перспективалар мақсатты аудиторияның таңдалуымен, ерекшеліктерімен анықталады.

Сондықтан да жастардың әлеуметтік белсенділігін зерттеу үшін қазіргі қоғамда жүріп жатқан үдерістердің күрделі формалары мен түрлерін ескеру маңызды.

Әлеуметтік белсенділік құбылысын жан-жақты талдауда әлеуметтік-психологиялық, пәнаралық және әдістемелік негіздемелер қажет.

Болашақ зерттеулеріміздің тақырыптарын жастардың

азіргі таңдателевизия мен радио сияқты дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарындай жаңа әлеуметтік медиа да күн сайын қарқынды дамып, ықпалды әрі тартымды бола түсуде.

Осы зерттеудің мақсаты балалардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша алдыңғы шолулардың шеңберін кеңейту болды және бастауыш және орта мектеп оқушыларына баса назар аудару, өйткені зерттеулер көрсеткендей, балалар ұялы телефондар мен әлеуметтік медианы осы кезеңде белсенді қолдана бастайды.Бұл мақалада қазіргі кезде елімізде өзекті болып отырған интернет кеңістігін құқықтық тұрғыдан реттеу мәселесінің маңыздылығы сипатталады.

Автор еліміздегі әлеуметтік желілердің балаларға қолжетімділігі және оның ықпалы туралы деректерді алға тарта отырып, бұл бағытта мемлекет пен қоғам тарапынан заңдық реттеу шараларын қолға алу қажеттігін көрсетеді.

Бұны зерттеудің негізгі нәтижелері ретінде қаастыруға болады.Түйін сөздер: интернет, әлеуметтік медиа, құқықтық реттеу, балалар құқығы, ақпаратты бұғаттау, ақпаратқа қолжетімділік, қауіпсіздік.

Сондықтан да қазіргі күні оқушыларға әлеуметтік желіні дұрыс мақсатта пайдалану және олардағы теріс ақпараттарды тұтынбаудың жолдарын білу сияқты қорғаныс факторларын үйрету мәселесі, күн тәртібіне шығып отыр.

Ал, біз өз тарапымыздан әлеуметтік медианы қолдану барысында балалардың құқығын қалай қорғау керек, қазіргі таңда интернеттен келер қауіп қандай және бұл бағытта елімізде және әлемнің дамыған мемлекеттерінде әлеуметтік және заңдық тұрғыдан қандай кешенді жұмыстар атқарылып жатыр деген мәселе жайлы зерттеу жүргізіп, өз тұжырымдарымызды айтуды мақсат еттік.Интернет әлемдік желіде бақылаусыз неме-се мақсатты түрде деструктивті ақпараттардың түрлі ағымдарын таратудың алаңына айналып отырғаны да жасырын емес, олай болса бұл саланы заңдық тұрғыдан реттеуде шетелдің озық тәжірибелерін үлгі етіп, сонымен қатар мемлекеттік бақылауды да күшейту қажет.

Ал, біз өз тарапымыздан әлеуметтік медианы қолдану барысында балалардың құқығын қалай қорғау керек, қазіргі таңда интернеттен келер қауіп қандай және бұл бағытта елімізде және әлемнің дамыған мемлекеттерінде әлеуметтік және заңдық тұрғыдан қандай кешенді жұмыстар атқарылып жатыр деген мәселе жайлы зерттеу жүргізіп, өз тұжырымдарымызды айтуды мақсат еттік.Интернет әлемдік желіде бақылаусыз неме-се мақсатты түрде деструктивті ақпараттардың түрлі ағымдарын таратудың алаңына айналып отырғаны да жасырын емес, олай болса бұл саланы заңдық тұрғыдан реттеуде шетелдің озық тәжірибелерін үлгі етіп, сонымен қатар мемлекеттік бақылауды да күшейту қажет.

Жылдан жылға әлеуметтік желілерді қолданушылар саны ар-тып келеді.

Ал қалған 40 пай-ызын 25 жасқа дейінгі жастар құрайды, оның ішінде балалар да бар.Телевизия мен радио сияқты дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдары сияқты, жаңа әлеуметтік медиа да күн сайын тауарлар мен қызметтерді ұсыну бағытындағы ұстанымдарын күшейте түсуде.

Ықпалды әлеуметтік медиа сонымен қатар қоғамдық денсаулықты алға жылжытудың тартымды алаңы болып табылады және оларды денсаулық сақтау ұйымдарымен бірлесе қолдану біртіндеп қанат жаюда (Kostygina G, Tran H, Binns S, Szczypka G, Emery S, Vallone D, 2020).Шетелдік ғалымдар әлеуметтік желілердің балаларды қорқытып-үркітудің ошағына айна-лып отырғаны туралы да зерттеулер жүргізуде (Evangelio C., Gonzalez S., 2021).

Ықпалды әлеуметтік медиа сонымен қатар қоғамдық денсаулықты алға жылжытудың тартымды алаңы болып табылады және оларды денсаулық сақтау ұйымдарымен бірлесе қолдану біртіндеп қанат жаюда (Kostygina G, Tran H, Binns S, Szczypka G, Emery S, Vallone D, 2020).Шетелдік ғалымдар әлеуметтік желілердің балаларды қорқытып-үркітудің ошағына айна-лып отырғаны туралы да зерттеулер жүргізуде (Evangelio C., Gonzalez S., 2021).

Әр түрлі компьютердік бағдарламалар оқушылардың кибершабуылға ұшырауына ерте жастан ықпал ететіндігін көрсеткен, бұл балалар ұялы телефондар мен әлеуметтік медианы қолдана бастаған кезден оның алдын-алу өте маңызды екенін айғақтайды.Европа ғалымдарының жалпы электрондық медианың, оның ішінде әлеуметтік желілер де бар, балалардың және жасөспірімдердің физиологиялық тұрғыдан өсуіне нақтырақ айтсақ, олардың ұйықтау процесіне ықпалы қандай деген тақырыпта ауқымды зерттеулер жүргізген (Lund L., Solvhoj N.I., Danielsen D., Andersen S., 2021).

Әр түрлі компьютердік бағдарламалар оқушылардың кибершабуылға ұшырауына ерте жастан ықпал ететіндігін көрсеткен, бұл балалар ұялы телефондар мен әлеуметтік медианы қолдана бастаған кезден оның алдын-алу өте маңызды екенін айғақтайды.Европа ғалымдарының жалпы электрондық медианың, оның ішінде әлеуметтік желілер де бар, балалардың және жасөспірімдердің физиологиялық тұрғыдан өсуіне нақтырақ айтсақ, олардың ұйықтау процесіне ықпалы қандай деген тақырыпта ауқымды зерттеулер жүргізген (Lund L., Solvhoj N.I., Danielsen D., Andersen S., 2021).

Әлеуметтік медиа бұл мазмұндагы мате-риалдарды таратуға қаншалықты ықпал етеді?

Қорлау мен зорлық-зомбылыққа қарсы күресетін Ditch the Label қайырымдылық ұйымы сандық тұтынушылық аналитика Brandwatch компания-сымен бірге 2019 жылдан бастап 2021 жылдың ортасына дейінгі кезеңде әлеуметтік желілерде блогтарда және форумдарда Ұлыбритания мен АҚШ-тағы 263 миллион онлайн сөйлесулерді тексерген.

Осы екі нәрсені байланыстырған кезде, жеккөрушіліктің өсуі таңқаларлық емес», – деді ол.Зерттеудің негізгі тұжырымдары:– Ұлыбританияда пандемия басталғаннан бері интернеттегі жеккөрушілік сезімінен туындаған жағдайлар мен пікірталастар саны 20% - ға өсті;– 2019 жылдан бастап 2021 жылдың орта-сына дейін орта есеппен әр 1,7 секунд сайын нәсілшілдік немесе этникалық топқа қатысты жеккөрушілік туралы жаңа хабарламалар пайда болған.Әлемге танымал әлеуметтік желілердің бас-шылары да өз платформаларындағы жариялан-ған контенттердің пайдасымен қоса, зияны да барын, әсіресе балаларға теріс ықпалы жоғары екенін жоққа шығармайды.2021 жылдың қыркүйегінде Facebook қауіп-сіздік қызметінің басшысы Антигон Дэвис АҚШ Сенатына балаларды қорғау шаралары туралы есеп берді (Cristina Criddle, 2021).Бұл Instagram-ның жеке зерттеуі платфор-маның балалардың жайлы өмір сүруіне зиян тигізуі мүмкін екендігі туралы ақпарат жария етілгеннен кейін орын алды.Instagram-ның бастығы Адам Моссеридің айтуынша, бұған дейін қосымшаның жасөс-пірімдердің психикалық денсаулығына әсері «өте аз деңгейде» болған.Комитет Facebook-тің жеке зерттеуін жа-риялай отырып, жиналысты ашты, ол туралы алғаш рет Wall Street Journal (WSJ) хабарлаған болатын, онда Instagram жастардың сыртқы кел-бет имиджіне және өзін-өзі бағалауға теріс әсер етуі мүмкін екендігі анықталды.

Қазіргі таңдағы әлеуметтік медиаға қатысты үлкен мәселе, ол – оқушылардың өздерінің бос уақытының көп бөлігін онлайн чатта отыруға жұмсап, бұл үрдістің жас балалардың оқу сауаттылығына орасан зор зиян келтіріп жатуы.

Соңғы жылдары онлайн формат-та тілдесу көлемі әлем бойынша өсіп кеткен (Luyten H., 2021).Бұл айтылған деректер, әлеуметтік медиалар-дың балалар мен жасөспірімдерге деген теріс ықпалының бар екенін көрсетеді.

жарияланған мәліметтерге сүйенсек, еліміздегі балалардың 50 пайызы кешкі сағат 22.00-ден кейін интернетте отырады, балалар-дың 30 пайызының интернет пен әлеуметтік желілерге психологиялық жағынан тәуелділігі өте жоғары.

Сұралған балалардың 10 пайызы әлеуметтік желілер арқылы қатыгездікті, зорлық-зомбылық жән діни мазмұндағы идеяларды насихаттайтын материалдарға қолжеткізетінін айтқан.

Жасөспірімдердің 2,9 пайызы әлеуметтік желі, интернет, мобильді қосымша арқылы кемсітушілікке, зорлық-зомбылыққа ұшыраған-дарын хабарлаған.

Жауапкершіліктің бір ұшы ата-ана-ларға да тиіп жатыр, олардың 40 пайызының балаларының виртуалдық қызығушылықтары-нан мүлдем хабары жоқ.Ата-аналар арасында жүргізілген сауалнама-лар негізінде (2017 жыл) мектептердегі интер-нет қауіпсіздігі мәселесі жақсарғанын, алайда электрондық тәуелділікті (телефонға, әлеуметтік желілерге, бейне ойындарға, селфиге) жоюдың алдын-алу шараларының нашарлағанын көруге болады.

Мәселен, интернет, әлеуметтік желі, WhatsApp-қа тәуелділік – 39,1%, ойынқұмарлық (жасөспірімдердің компьютерлік, мобильдік ойындарға тәуелділігі) - 20,5%.

Мұның ішінде еліміздегі шетелдік әлеуметтік желілерді шектеу мәселесі де бар.

Біздің елімізде де әлеуметтік желіні тұты-нушылар жылдан жылға артып келеді, сонымен қоса бұл үдерісті әлемді жайлаған пандемияның да қарқындатып жібергені жасырын емес.

Мұның бәрі тегін жасалып жатқан жоқ, олар интернет арқылы келер қауіптің салмағын сезініп, осындай қадамдарға баруда.Біздің елімізде де интернетті заңдық тұр-ғыдан реттеу бағытында шаралар ұйымдас-тырылуда, мысалы мемлекет жастар мен балалар арасында Интернетке тәуелділіктің ал-дын алу бойынша, сондай-ақ азаматтардың цифрлық беделін қорғау, әлеуметтік желілер мен Интернетте (порнографиялық сипаттағы материалдар, балаларға қатысты қатыгездік ту-ралы, экстремистік сипаттағы ақпарат, есірткі құралдарын, психотроптық заттарды неме-се олардың прекурсорларын насихаттау және басқалар) беттерге мониторинг жүргізу және бұғаттау, балаларды зиянды интернет-контент-ке қолжетімділіктен қорғау мақсатында бала-лар үшін бірыңғай тарифі бар СИМ-карталарын енгізу сияқты шараларды кешенді түрде жүргізіп келеді.

Екіншісі – «файербол» тәсілін қолдану, яғни интернет қолданушылар шетелде жарияланған материалдарға қол жеткізе Қазақстан азаматтарының әлеуметтік желілерді қолдану үлесі (Білім беру статистикасы, 2021):

Қазіргі таңда парламент мәжілісінде шетел-дік әлеуметтік желілердің жұмыстарын реттеу мәселесіне қатысты заң жобасы мақұлданды.

Жоғарыда интернеттен келер қауіп көздерін атап өттік, ал олардан қорғанудың жолдарын бүгінгі күні жан-жақты қарастырып, тезірек қолға алмасақ, болашақта оның салдарымен күресу құны еліміз үшін тым қымбатқа түспек.Әр түрлі компьютерлік бағдарламалар бала-лардың кибершабуылға ерте жастан ұшы-рауына әкеп соғатыны айтылды, сондықтан оқушылардың ұялы телефондар мен әлеуметтік медианы қолдана бастаған кезінде оның алдын-алу, біз үшін маңызды.

Белгілі бір педагогика-лық тәсілдер (мысалы, жеке және әлеуметтік жауапкершілік үшін бірлесіп оқыту әрі қажетті білім беру) немесе бағдарламалар, сондай-ақ әртүрлі агенттердің (мысалы, психологтар, мұғалімдер, ата-аналар, құрдастар) бірлескен жұмысы сияқты қорғаныс факторларын қолға алған дұрыс.

Алайда, бұл бағытта оқушылардың кибершабуыл туралы сауаттарын ашу, әрі қорғану жолдарын үйрету үшін қосымша зерттеу-лер мен сапалы ғылыми жобалар қажет.Ұлыбритания үкіметі өткен жылдан бас-тап әлеуметтік желілердегі теріс қылықтармен күресуге бағытталған Интернеттегі қауіпсіздік туралы заң жобасын жасауды қолға алды.

Біздің интернеттегі қауіпсіздік туралы ал-ғашқы заңымызға сәйкес, егер олар британдық пайдаланушыларды осы қиянаттан қорғау міндетін орындамаса,

Осы сауалға жауап іздеу мақсатында жаңалықтардағы трэш, онда-ғы тілшілердің жауапкершілігі, кері байланыс, әлеуметтік әрекет, ақпаратқа деген көзқарасты қалыптастыру жағдайлары назарға алынды.

Себебі Қазақстандық телевизиядағы жаңа бағыт бол-ғандықтан журналистік, әлеуметтік, коммуника-тивтік және мәдени тұрғыдан сараптаманы қажет етеді.

Олар:– кез келген төтенше оқиғаны ең жойқын, ең алапат, ең сұмдық жағдай деңгейіне көтере суреттеу; – жыныстық қатынас, зорлық-зомбылық, қатыгездік секілді тақырыптарды бар детальіне дейін тәптіштеп, әуестене баяндау; – жиіркеніш, өшпенділік сияқты жағымсыз эмоцияны үдететін тілді қолдану;– ақпаратты әлеуметтік, моральдық, гендер-лік, басқа да стереотиптерге сүйеніп тарату (Мұхтаров, 2021); Жаңалықтар қызметінің қай-қайсысынан бол-масын жоғарыдағы белгілерге сай материалды табу қиынға соқпайды.

Мамандардың саралауынша, журналистикада трэш қоғамдағы саяси, әлеуметтік жағдайларға орай түрлі сипатта қолданылады.

Үшіншісі, трэш немесе жанжалды көрсетуарқылы әлеуметтік журналистиканы қалыптас-тырып отырмыз деген жалған пікір.

«Материалда әлеуметтік мәсе-ле көтерілсе, ол көрерменді басқа маңызды әрекеттер жасауға ықпал етуі керек.

Поскольку мы не можем сами решить проблемы, мы вынужде-ны смеяться над ними» (Алмазова, 2017).Нәтижелер және талқыламаТелематериалдары саралай отырып, треш тақырыптардың басым бөлігіне арқау болып отырған әлеуметтік желіде жарияланған әуесқой түсірілімдер екендігін байқаймыз.

Әлеуметтік желілерде тараған бейнені негізге ала отырып, журналистер өзіндік зерттеу жүргізеді.

Екіншісі, әлеуметтік оқиғалар.

«Олар бізбен салыстырғанда әлеуметтік, рухани проблемаларын әлдеқашан шешіп тастаған.

Сол себепті телеөндірісте мына жайттарға баса назар аударылу керек: – эфирге берілетін материалдар тақырыбы мен мазмұнына ерекше көңіл аудару; – ақпаратты беру ракурсын жан-жақты ойла-стыру; – жағымды және жағымсыз ақпараттарды бе-руде белгілі бір балансты ұстау; – телематериалда эмоция мен өшпенділік тілін азайту (телестиль); – телеөнімнің көрерменге әсерін саралау; – телеөнімнің қоғамға әсерін талдау; – жаңалық мәдениеті мен жаңалықтар қыз-метінің әлеуметтенуі мәселесіне назар аудару; Телеарнадағы жаңалықтар – адам тәрбие-сінде де, қоғамдық әлеуметтік дертті емдеуде де алдыңғы орында.

Ресми түрде мұның саяси, моральдық, әлеуметтік немесе діни негіздемесі болады; Қоғамда айтылатын белгілі бір ойдың цензордың басшылығымен реттелуі.

Танымал саясаткер Хэролд Лассуэл оны атқарушы биліктің қуатына әсер етуі мүмкін қоғамдық пікір, ойды шектеу немесе әлеуметтік, моральдық тәртіпті сақтау үшін жасалатын шаралар деп атап, цензураны негізгі екі топқа бөледі: саяси және моральды.

Ал адам құқықтарын зерттеуші Paul O’ Higgins цензураны алтыға бөліп, кейінгі тарауда қарастыратын автоцензураны да оның бір түрі ретінде көрсетеді (San, 2014 cited O’Higgins, 1972): Автономды(автоцензура) – адамның саналы және бейсаналы мотивтері нәтижесінде өз пікірін айтпауы немесе өзгертуі; Әлеуметтік – қандай да бір идеяны социализация немесе санкция арқылы айтуға кедергі келтіру; Заңды – үкімет, полиция және сот сияқты құзырлы органдардың шектеуі.

Шамик Сэннің айтуынша, түрлі әлеуметтік көзқарастар үшін де цензураның болуы міндетті.

Қытайда тіркелген арнайы платформаны, Global China, іске қосып, және оның әлеуметтік желі парақшасын ашып, көптеген саясаткер пікірлері мен жаңалықтарды, түрлі ақпарат жариялап отырған.

Этикалық автоцензура – журналистің ақпаратты жеке этикасына сай емес деп есептеуі және әлеуметтік қарым-қатынастарын үзбеу үшін осыған жол беруі.

Джудит Батлер, Мишель Фуко, Пьер Бурдьенің жұмыстарына негізделіп жасалған бұл теория цензураны сөз бостандығын бұзатын емес, барлық әлеуметтік қарымқатынастарда бар құрал ретінде қарастырады.

Ал автоцензура – жеке «алаңда» әлеуметтік топтартың әрекеті, бірақ олардың әрекеті сыртқы топтан ықпал алады дейді.

Ал капиталға экономикалық, мәдени, әлеуметтік және символикалық ерекшеліктер жатады.

Әлеуметтік ғылымдарда цензура мен автоцензураны анықтау үшін ғалымдар осыған дейін сауалнама және тереңдетілген сұхбат әдістеріне жиі сүйенген.

Олардың ойынша, сөз бостандығын тек билік қана шектемейді, бұл сол аймақтағы дәстүр мен отбасылық, әлеуметтік құндылықтарға да байланысты.

Ал қоғaмның әлеуметтік, экономикaлық әрі рухaни тұрғыдaн өркендеуі әрбір отбaсының тыныс-тіршілігіне тікелей бaйлaнысты.

Бұлaрдың ішінде әлеуметтік фaкторлaрдың болғaны сияқты, психологиялық элементтердің де бaры белгілі.

Хидaяттың бaсындa Аллaның қaлaуы (тәуфиқ) болуымен қaтaр бірнеше әрекеттердің бір жерге келуі секілді, одaн aйырылудың дa бірнеше әлеуметтік фaкторлaры бaр.

Елдегі діндарлар өз сенімдерінен елдің өркендеуі және әлеуметтік үйлесімге шақыратын ілімді іздеуі тиіс.

СҰАР аймағында WeChat өзге барлық әлеуметтік желілерге тыйым салынған.

2012 жылы қаңтарда ҚХР билігі тибет автономды ауданы монахтарын орталық билікке тарту үшін «әлеуметтік қамсыздандыру туралы уақытша ережесіне» сай есепте тұрған монахтарға арнайы зейнетақы тағайындап, оларды медициналық сақтандырумен қамтамасыз етті.

«Әбушaһмa» дaстaнaны солaрдың ішінде ерекше трaдегедиямен aятaлғaн aдaм өмірінің бір қырын көрсете отырып, әлеуметтік мәселені көтеретін туынды.

Дaстaнның aвторы әлеуметтік мәселелерді шешудің бірден бір жолы қоғaмның Ислaм идеялaрынa мойынсұну деп біледі.