Мақала көркем шығармалар материалдары негізінде қазақ және ағылшын тілдеріндегі жағымсыз эмоцияларды сипаттаудың тілдік құралдарын зерттеуге арналған.

Зерттеу материалы негізінде қазақ халқының бірегей жазушысы Ә.

Аталмыш мақалада қазақ және ағылшын тілдеріндегі жағымсыз эмоцияларды талдау негізге алынады.

Қазақ тілінің бір томдық үлкен түсіндірме сөздігігінде сезім сөзіне келесідей анықтамалар берілген: 1.

Нақтырақ айтсақ, зерттеу барысында қазақ әдебиетіне үлкен үлес қосқан қазақ халқының ұлы жазушысы, аудармашысы Ә.

Нақтырақ айтсақ, зерттеу барысында қазақ әдебиетіне үлкен үлес қосқан қазақ халқының ұлы жазушысы, аудармашысы Ә.

Қазақ тілінде де ашу эмоциясымен байланысты дәл осындай мысалдар кездестірдік.

Драйзердің шығармасынан сараланған ашу эмоциясын білдіретін тілдік бірліктердің ішінде автор тек қызыл, қызғылт, бозару сөздерін қолданған болса, қазақ тілінде қызыл, сұр, қара, көк секілді түстер де қолданысқа ие.

Демек, бұл жерде қазақ тіліндегі ашудың түстер арқылы бейнелену ерекшелігі деп айтуға болады.

Мақалада қазақ және ағылшын тілдеріндегі көркем шығармалар негізіндегі жағымсыз эмоцияларды білдіретін тілдік бірліктер сараланды.

Жағымсыз эмоциялардың тілде берілуінде, түс атауларының қолданылуы қазақ және ағылшын тілдеріне тән қасиет.

Қазақ тіліндегі мысалдар сұр, қара, көк түстердің қолданылуымен ерекшеленіп тұр.

Жалпы қара түсінің қазақ дүниетанымында қараңғылық, жалғыздық, жауыздық, ыза, қайғы, өлім сияқты жағымсыз мағынада қолданылуы басым.

Қазақ халқында көк түсі пәктік пен тазалық белгісі, құдіретті күш иесі Тәңірмен байланыстырылады.

Мақала қазақ тіліндегі еркек-әйел бинарлы оппозициясының лексикографиялық репрезентациясын айқындауға арналған.

Компоненттік талдау әдісі арқылы қазақ тілінің түсіндірме сөздіктеріндегі еркек – әйел концептуалды оппозициясы номинантарының сөздік дефиницияларын талдау жолымен сөздердің базалық бөлігінің семантикалық құрылымы анықталады, сөздіктердегі ер, еркек және әйел, қатын сөздерінің түсіндірмелері талданып, ер және әйел түсініктері арасындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктер айқындалады.

Зерттеу жұмысының ғылыми маңыздылығы қазақ тіл білімінде жаңа қалыптасып келе жатқан гендерлік лингвистика ғылымындағы лексикографиялық бағытың дамуына өз үлесін қосатындығымен айқындалады.

Осы орайда қазақ тіл біліміндегі гендерлік зерттеулерге жол салған Б.Хасанұлы гендерлік фактордың көрінісі тілдің барлық деңгейлерінде зерттелуі шарт екендігін айта келе, гендерлік лингвистиканың негізгі бағыттарының бірі ретінде гендерлік лексикографияны атап көрсетеді

Бұл зерттеу жұмысында лексикографиялық сөздіктер зерттеу көзі мен талдау объектісі ретінде алынды, яғни қазақ тілінің түсіндірме сөздіктеріндегі лексемалардың гендерлік ерекшеліктері сараланды.

Компоненттік талдау жолымен қазақ тілінің түсіндірме сөздіктеріндегі еркек – әйел концептуалды оппозициясы номинантарының сөздік дефиницияларын саралау сөздердің базалық бөлігінің семантикалық құрылымын анықтауға мүмкіндік берді.

Бұл мақалада қазақ тілінің түсіндірме сөздіктеріндегі мәліметтер қолданылады, сөздіктердегі ер, еркек және әйел, қатын сөздері мағыналарының түсіндірмелері талданып, ер және әйел түсініктері арасындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктер анықталады.

Сонымен, лексикографиялық дискурс когнитивтік қасиеттерге ие, семантикалық және прагматикалық ақпараттар мазмұндалатын дерек көзі екендігіне көз жеткізе келе, төменде қазақ тілі сөздіктерін хронологиялық реті бойынша келтіре отырып, ер, еркек және әйел, қатын сөздеріне гендерлік талдау жасап көрдік.

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, 1959-1961 (жалпы редакциясын басқарған І.Кеңесбаев).

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, 1974-1986 (жалпы редакциясын басқарған А.Ысқақов).

Қазақ тілінің сөздігі, 1999 (Т.Жанұзақов).

жарық көрген «Қазақ тілінің сөздігінде» ер, еркек және әйел, қатын лексемалары бұрынғы жарық көрген сөздіктерден еш айырмашылығы жоқ.

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, 2008 (Т.Жанұзақов).

жарық көрген «Қазақ тілінің сөздігінде» берілген бұрынғы түсіндірмелер қайталанған [8].

Қазақ арасында әйел кісіні кемсіту, қомсыну мәнінде «төмен етек», «байтал» деп бағалайтыны да бар.

Қазақ әдеби тілінің сөздігі, 2011.

Сонымен, қазақ тілінің сөздіктері арқылы еркек - әйел концептуалды оппозициясын талдау негізінде белгілі болғандай, еркек пен әйел түсіндірмелерін беруде бірдей мағыналық модельдеу үлгісі қолданылған: екі лексеманың да ядролық компоненті «адам» (ұрғашы жынысты адам, ер жынысты адам) және қосымша компонент ретінде «зайып, жұбай» мағынасы бірдей жүреді.

Мақалада қазақ және қытай тілдеріндегі кешірім сұрау әдебінің лингвомәдени ерекшеліктері қарастырылған.

Мақаланың негізгі мақсаты – қазақ және қытай қоғамындағы тілдік қарым-қатынасқа бағытталған этикет формулаларын салыстырмалы түрде зерттеу.

Осыған орай, адресант пен адресат арасындағы қарым-қатынастың сыпайы формада қолдану ережелерін, қазақ және қытай халықтары арасында жүзеге асырылатын тілдік бірлігінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын лингвомәдениет, салт-дәстүр мен ұлттық менталитет тұрғысынан салғастыру.

Мақалада қазақ және қытай тілдеріндегі этикет ерекшеліктеріне байланысты талдау, сипаттау, тарихи, салғастырмалы эмпирикалық және әлеуметтік ғылыми-зерттеу әдістері қолданылған.

Сонымен қатар, мақалада қазақ және қытай қоғамындағы әдептің дәстүрге сай үйлесімділік пен сыпайылыққа негізделгені, адамдардың бір-біріне сыйластық пен құрмет көрсетуінің негізгі мәселе екендігі және адамдар арасындағы адамгершілік пен сыпайылыққа негізделген қағидаларды ұстану арқылы ғана қоғамды дұрыс қалыптастыруға болатындығы қарастырылған.

Сондықтан, қазақ және қытай тілдеріндегі кешірім сұрау этикетін гуманитарлық ғылымдар және қоғамдағы коммуниканттардың қарым-қатынастарымен сабақтастыру керек.

Қазақ және қытай халықтарының даму тарихы әртүрлі.

Осыған орай, қазақ және қытай қоғамындағы тілдік қарым-қатынасқа бағытталған этикет формулаларын салыстырмалы түрде зерттеу – мақаланың негізгі мақсаты болып табылады.

Мақалада қазақ және қытай тілдеріндегі этикетті қолдану ерекшеліктеріне байланысты талдау, сипаттау, тарихи, салыстырмалы-салғастырмалы, эмпирикалық және әлеуметтік ғылыми-зерттеу әдістері қолданылды.

Қазақ халқы ежелден-ақ көшпенді атауына ие болған және әлі күнге дейін ата-баба мұрасын сақтап қалған.

Осыған орай, қазақ және қытай халықтарының ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, мәдениаралық коммуникациядағы кешірім сұрау тақырыбын қарастырамыз.

Сондықтан да қазақ халқының өмірінде ұят, ар-ождан сөздерінің алатын орны ерек ше.

Қазақ қоғамындағы ұят болады сөзі қазақ ұлты мәдениетінің жоғарғы деңгейінің көрсеткіші ретінде қолданылады.

Қазақ қоғамындағы ұят болады сөзі қазақ ұлты мәдениетінің жоғарғы деңгейінің көрсеткіші ретінде қолданылады.

Қазақ халқында да – кешірім ізгіліктің белгісі немесе кешіру – мықтылардың ісі деген ұлы сөздер де жоқ емес.

Қазақ және қытай тілдерінде қолданылатын тіл мәдениетінің өз әдет-ғұрпы мен ұлттық менталитетіне сәйкес тұрақты формулалары бар.

Қазақ тілі әдепке қатысты тілдік бірліктерге өте бай.

Қазақ тіліндегі берілген әдептің ең көп қолданылатын түрі – кешіріңіз, кешірім сұраймын, кешірім өтінемін сөздері.

Мысалы, қазақ тіліндегі – 对不起/duibuqi – кешіріңіз, 请原谅/qing yuanliang – кешірім өтінемін сөздері кешірім сұрау мақсатында және адресаттың назарын аудару немесе ескерту үшін қолданылады [10, 84-85].

Қазақ тілінде мұндай мәселе туындаған жағдайда адресат адресантқа – ештеңе етпейді, ештеңе қылмайды немесе оқасы жоқ деп жауап береді.

Қытай тіліндегі 很抱歉/henbaoqian – өкінішке орай сөзі қазақ тіліндегі өкінішке орай..., өкінішті...

Қазақ және қытай халықтарының даму тарихы әр түрлі болуы себебінен, халықтардың салт-дәстүрі мен ұлттық болмысы, әдет ғұрпы, салт-санасы мен менталитетінің, әлеуметтік сипатының өзіндік даму тарихы бар.

Қазақ халқы ежелгі кезден бастап көшпенді өмір салтын ұстанса, қытай халқы Конфуцийдің философиялық жолымен дамып келеді.

Алайда, қазақ және қытай халықтарының менталитетінде ұқсастықтар бар.

Мысалы, қазақ және қытай халықтарына шыдамдылық қасиеті тән.

Қазақ және қытай халықтарының этикетінде бейвербалды қызметтің де мәні бар.

Ал, қазақ халқы бір-бірімен жақын жерден қол алысып, кешірім сұрауды жүзеге асыра алады.

Қазақ және қытай халықтарының адресант пен адресаттардың сөйлеу әдебін қолдануындағы дауыс ырғағы әр түрлі.

Мысалы, қазақ халқы өзіне тән қажетті дауыс ырғағын орнымен пайдаланып, адамдармен тілдік қарым-қатынас орната алады.

Қазақ және қытай халықтарының сөйлеу әдебі сол елдің қоғамында қалыптасқан ережелер мен принциптерге, сыпайылық қарым-қатынасының және ұлтқа тән менталитет негізінің принциптеріне байланысты жүзеге асырылады.

Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан сөйлеу әдебі, өзіндік болмысы жоғалмаған ата-баба бойына сіңген дәстүрінің заңдылық ережелері кейінгі ұрпаққа жалғасуда.

Бұл мақалада қазақ әйелінің болмысын көрсететін ұлттық прецедентті феномендер, олардың әлеуметтік-прецедентті, әмбебап-прецедентті және ұлттық прецедентті сияқты түрлері, прецедентті феномендерге жататын прецедентті мәтін, прецедентті жағдаят, прецедентті айтылым және прецедентті есім ұғымдары әртүрлі ғалымдардың ғылыми жұмыстарын зерделеу арқылы қарастырылған.

Мақала мақсаты – қазақ әйелінің болмысын сипаттайтын ұлттық прецедентті феномендерді анықтау.

Осы мақсатқа жету үшін қойылған міндеттер: «прецедентті феномендер» ұғымын ашу; прецедентті феномендердің түрлерін, дәлірек айтқанда, ұлттық прецедентті феномендерді қарастыру; «қазақ әйелінің болмысын» талдау.

Ұлттық прецедентті феномендер арқылы қазақ әйелінің болмысын нақтылау үшін осы уақытқа дейін гендерлік лингвистика аясында жазылған еңбектерге талдамалы шолу жасалды.

Зерттеу жұмысының негізгі нәтижесі: қазақ әйелінің болмысын сипаттайтын ұлттық прецедентті феномендер анықталды.

Қыздарға байланысты прецедентті айтылымдар үлесі жоғары болғанынан, қазақ халқының қыз бала деген ерекше құрметін, оның тәрбиесіне ерекше мән беретінін ұйғардық.

Бұрынғы және бүгінгі қазақ әйелінің ерекшеліктерін ажырата білу өте маңызды.

Қазақ әйелінің болмысын анықтау мақсатында тілдік материал ретінде Ж.

Кейкіннің “Қазақтың 7777 мақалы мен мәтелі” және Бабалар сөзі 65-том “Қазақ мақал-мәтелдері” жинағынан және интернет дереккөздерінен алынды.

Ал қазақ әйелінің портреті қандай?

«Қазақ әйелі» – халық дәстүріне адал, намысты, инабатты, ізетті, сыпайы, әдепті, қылықты, білімді, талапты болу [13; 50 б.].

Қазақ әйелі– әр тірліктің бастау көзі, үй ұйытқысы, әрі тұтқасы.

Қазақ әйелі – отбасы ұйытқысы, ақылшы-кеңесшісі, ұрпақ тәрбиелеушісі ғана емес, рухани өрлеудің жаршысы, ұлт дәстүрін ұрпақтан-ұрпаққа таратушы.

Тілімізде қазақ әйелінің болмысын ашып, нақтылап беретін мақал-мәтелдер көп.

Тажикеева «Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің уәжділігі (гендерлік қыры)» мақаласында мақал-мәтелдердің гендерлік қырын ашу үшін оларды әлеуметпен біртұтас етіп қарастыру керек деп көрсетеді.

Кейкіннің “Қазақтың 7777 мақалы мен мәтелі” және Бабалар сөзі 65-том “Қазақ мақал-мәтелдері” жинағынан және интернет дереккөздерінен алынды.

Әйел-ана– өмірге ұрпақ әкелуші деп, әйелдің аналық махаббатын, қамқорлығын, қазақ халқының әйел-анаға деген құрметті көрсететін паремиялардың меншікті үлесі 26,8 % құрады.

Қыздарын ерекше сыйлаған, оның тәрбиесіне үлкен мән берген қазақ халқының паремиялық қорында қыздарға байланысты көп мақал-мәтелдер кездеседі, біз жинақтаған мақал-мәтелдер үлесі 52,6 % құрады.

Қазақ отбасында қыз балаға деген құрмет баяғыдан ерекше болған.

Қазақ қыздары әке-шешесінің қолында, ағалары, бауырларымен, туысқандарымен тұрған.

Талданған мақал-мәтелдерден қазақ халқының әйел-анаға деген құрметі ерекше екендігін байқауға болады.

Анасыз өмір — сөнген көмір, Анасыз үй – панасыз; Анаңды Меккеге үш арқалап барсаң да, қарызынан да құтыла алмайсың; Алты жеңге бірігіп ана болмас; Жаннаттың кілті – ананың табанында; Ананың сүтін ақта, жүрегіне күйе жақпа деп қазақ халқы ананы адам өміріндегі ең маңызды жан деп көрсетеді.

Қазақ әйелі– отбасы ұйытқысы.

Мағауин «Қазақ әйелі – бар мұратын отбасының игілігіне байлаған, әлемдегі ең ізгі әйел....

Қазақ отбасында да, қоғамында негізгі орын ер адамға беріледі.

Кез келген қазақ қызы – болашақ келін.

Қыздарға байланысты прецедентті айтылымдар үлесі жоғары болғанынан, қазақ халқының қыз балаға деген ерекше құрметін, оның тәрбиесіне ерекше мән беретінін ұйғардық.

Қазақ әйелінің болмысын сипаттайтын ұлттық прецедентті феномендер қазақ халқы үшін өзекті құбылыстар мен болмыс фактілерін көрсетеді, сондықтан олар біздің ұжымдық санамызда әлі күнге дейін сақталып келеді.

Қазақ әйелінің болмысын сипаттайтын ұлттық прецедентті феномендер қазақ халқы үшін өзекті құбылыстар мен болмыс фактілерін көрсетеді, сондықтан олар біздің ұжымдық санамызда әлі күнге дейін сақталып келеді.

«Қазақ әйелінің болмысын» талдауда прецедентті есімдер, прецедентті айтылымдар, прецедентті мәтіндер және прецедентті жағдаяттар қарастырылды.

Қазақ әйелі – отбасы ұйытқысы, ақылшы-кеңесшісі, ұрпаққа тәрбие беруші, генетикалық код болып табылатын ұлттық дәстүрімізді таратушы және сақтаушы.

Себебі, қара өлеңнің тілінде қазақ халқының дүниетанымы, болмысы, тарихы, тыныс-тіршілігі көрініс тапқан.

Мақалада қазақ фольклорының жанры – қара өлеңдердің табиғаты мен құрылысы, жанрлық ерекшелігінің теориялық негіздері баяндалды.

Қазақ халқының ұлттық менталитеті мен ұлттық танымын көрсететін фреймдер талданды.

Тірек сөздер: қазақ фольклоры, қара өлең, концепт, өмір, менталитет, фрейм.

Қазақ фольклоры жанрларының ішіндегі зерттеу нысаны ретінде аз қарастырылған жанрдың бірі – қара өлең.

Қара өлеңдерді талдау арқылы қазақ халқының болмыс-бітімін, тұрмыс-тіршілігін, әлеуметтік-саяси толғанысын байқай аламыз.

Қазақ фольклорының ерекше бір жанры – қара өлеңдер.

Бұл тұжырым фольклорлық мәтіндегі қазақ халқының дүниетанымының жеке ерекшеліктерін ашуға дәлел бола алады.

Қазақ тіл білімінде жаңа бағыттардың дамуымен бірге сөздік қорға жаңа терминдер де еніп отыр.

Мақаламызда фольклорлық мәтіндегі қазақ халқының тыныс-тіршілігі, тұрмысы, болмыс-бітімін танытатын сөздердің мәнін ашуға талпыныс жасалды.

Қазақ фольклорының жанры - қара өлеңдер жинағындағы өмір концептісі талдауға түсті.

Қазақ халқының ұлттық менталитеті мен ұлттық танымын көрсететін фреймдер жинақталды.

Фольклорлық мәтіндегі тілдік бірліктер ұғымдарының мазмұнды болып келуі қазақ халқының мәдени ерекшеліктерін, ұлттық дүниетанымын сипаттауымен тығыз байланысты.

Қытай тіліндегі антропонимдер мен топонимдерді қазақ тілінде дұрыс таңбалау мәселесіне қатысты ұсыныстар жасалады.

Содан кейін Қытайда жарық көрген «Қазақ тілінің емле сөздігі» деп аталатын еңбектегі ханзу тілінен енген сөздер мен жер-су, адам аттарының жазылуына қатысты хань ұлтының есімдері, қытайша жер-су атауларын қазақша жазудың алты емле ережесі жеке-жеке талданады.

Қытай тіліндегі жер-су және кісі есімдерін қазақ тілінде орыс тілі арқылы қабылдау дәстүрімен емес, тікелей түпнұсқа тілден және сол түпнұсқа қытай тілі мен қазақ тілінің ерекшеліктері ескеріле отырып, транслитерация тәсілімен берудегі тиімді жолдар ұсынылады.

Қытай тіліндегі жер-су және кісі есімдерін қазақ тілінде орыс тілі арқылы қабылдау дәстүрімен емес, тікелей түпнұсқа тілден және сол түпнұсқа қытай тілі мен қазақ тілінің ерекшеліктері ескеріле отырып, транслитерация тәсілімен берудегі тиімді жолдар ұсынылады.

Тірек сөздер: қазақ тілі, қытай тілі, жазу, дыбыстау, кирилл жазуы, ономастика, таңбалау, емле ережесі.

Мәселен, бірқатар еңбек авторлары ономастикалық атауларды орыс тілінің фонетикалық заңдылығы бойынша таңбаласа, қазақтілділер қазақ тілінің фонетикалық заңдылығына сүйеніп жазады.

Мәселен, қытай тіліндегі ng [ŋ] дыбысына қазақ тілінде сәйкес келетін ң дыбысы бар болғанымен, онымен жазылмай, керісінше н әрпімен жазылады, ал н дыбысы нь таңбаларының тіркесі арқылы жазылады.

Сондықтан қазақ тілінде r-ны кәдімгі р әрпімен таңбалаған дұрыс деп санаймыз.

Қытай тіліндегі e [ɣ] дыбысы орыс тіліндегі э дыбысына қарағанда, қазақ тіліндегі ы дыбысына көбірек cәйкес келеді, x [ɕ] дыбысы орыс тіліндегі с дыбысына қарағанда, қазақ тіліндегі ш-ға жақындау, ал ng дыбысы қазақ тіліндегі ң дыбысына толық сәйкес келеді.

Қытай тіліндегі e [ɣ] дыбысы орыс тіліндегі э дыбысына қарағанда, қазақ тіліндегі ы дыбысына көбірек cәйкес келеді, x [ɕ] дыбысы орыс тіліндегі с дыбысына қарағанда, қазақ тіліндегі ш-ға жақындау, ал ng дыбысы қазақ тіліндегі ң дыбысына толық сәйкес келеді.

Қытай тіліндегі e [ɣ] дыбысы орыс тіліндегі э дыбысына қарағанда, қазақ тіліндегі ы дыбысына көбірек cәйкес келеді, x [ɕ] дыбысы орыс тіліндегі с дыбысына қарағанда, қазақ тіліндегі ш-ға жақындау, ал ng дыбысы қазақ тіліндегі ң дыбысына толық сәйкес келеді.

Сондықтан Deng Xiaoping қазақ тілінде Дың Шяупің болып жазылуы керек еді.

Ал қазақ тілінде рын болып дұрыс жазылады және бұл оқуға да жеңіл.

Дәлел ретінде мынадай мысал келтіруге болады: орысшада Zhou Enlai есімін Чжоу Эньлай деп 10 таңбамен жазсақ, қазақ тілінде Жоу Ынлай деп 8 таңбамен жазылады.

Shenzhen сөзі орыс тілінде 9 таңбамен жазылса, қазақ тілінде 6 таңбамен қысқа жазылады.

«Қытай тілінің фонетикалық дыбыстаңба жобасында» берілген дыбыстар мен дыбыс тіркесімдерін (pinyin) қазақ тілінде транскрипциялаудың ғылыми-теориялық негізін жасап, бірізге түсіру – өзекті мәселе.

Әсіресе, латын әліпбиіне көшудің алдында қытай тілінің дыбыс тіркесімдерін (pinyin) қазақ тілінде транскрипциялау стандартын жасау, қытай тілінің ономастикалық атауларын қазақ латын графикасында жазудың емле ережелерін жасау – кезек күттірмейтін мәселелердің бірі болып саналады.

Әсіресе, латын әліпбиіне көшудің алдында қытай тілінің дыбыс тіркесімдерін (pinyin) қазақ тілінде транскрипциялау стандартын жасау, қытай тілінің ономастикалық атауларын қазақ латын графикасында жазудың емле ережелерін жасау – кезек күттірмейтін мәселелердің бірі болып саналады.

“Қытай тілінің фонетикалық дыбыстаңба жобасының” қазіргі қытай тілінің фонетикасын меңгеру мен меңгертуде, қытай тіліндегі ономастикалық атауларды қазақ тілінде жазуда көмегі зор.

Автор қытай тіліндегі дыбыс тіркестерін орыс тілінің фонетикалық заңдылығына икемдеп, орыс тіліндегі дыбысталуы бойынша таңбалағандықтан, оның қазақ тілінің фонетикалық заңдылықтарына сай келе бермейтін тұсы көп.

Елімізде қазірге дейін қытай тілінің ономастикалық атауларын қазақ тілінде жазу мәселесі қарастырылмай келеді.

Қытай және қазақ тілдеріндегі дыбыстарды салғастыра отырып, қытай тіліндегі кісі есімдері мен жер-су атауларын кирилл негізді қазақ жазуында таңбалаудың тілтанымдық негіздерін айқындау.

Қытай және қазақ тілдеріндегі дыбыстарды салғастыра отырып, қытай тіліндегі кісі есімдері мен жер-су атауларын кирилл негізді қазақ жазуында таңбалаудың тілтанымдық негіздерін айқындау.

Бұл қытай тіліндегі кісі есімдері мен жер-су атауларының қазақ тілінде дыбысталу мен таңбалану тәсілдерін көрсете отырып, қытай тіліндегі антропонимдер мен топонимдердің қазақ тіліндегі орфоэпиясы мен орфографиясын дайындау, яғни емле ережесінің бірізді жүйесін жасау арқылы іске асырылады.

Бұл қытай тіліндегі кісі есімдері мен жер-су атауларының қазақ тілінде дыбысталу мен таңбалану тәсілдерін көрсете отырып, қытай тіліндегі антропонимдер мен топонимдердің қазақ тіліндегі орфоэпиясы мен орфографиясын дайындау, яғни емле ережесінің бірізді жүйесін жасау арқылы іске асырылады.

Бұл орайда қытай тіліндегі кісі есімдері мен жер-су атауларын қазақ тілінің дыбыстық заңдылығы мен қазақ-кирилл жазуының мүмкіндігіне негіздеп, кісі есімдері мен жер-су атауларын қазақ жазуында дұрыс транскрипциялау мәселесі маңызды болып табылады.

Бұл орайда қытай тіліндегі кісі есімдері мен жер-су атауларын қазақ тілінің дыбыстық заңдылығы мен қазақ-кирилл жазуының мүмкіндігіне негіздеп, кісі есімдері мен жер-су атауларын қазақ жазуында дұрыс транскрипциялау мәселесі маңызды болып табылады.

Ол үшін қазақ тілінің дыбыстық жүйесі мен қытай тілінің дыбыс жүйесін салғастырмалы аспектіден зерттеу арқылы қазақ тілінде баламасы жоқ қытай тіліндегі дыбыстарды анықтап, оларға қазақ тіліндегі баламасын ұсыну; қытай қазақтарының қытай кісі есімдері мен жер-су атауларын төте жазумен жазудағы тәжірибесімен бөлісе отырып, қытай тілінің дыбыстары мен дыбыс тіркестерін қазақ-кирилл графикасы арқылы транскрипциялау жобасын әзірлеу қажет.

Ол үшін қазақ тілінің дыбыстық жүйесі мен қытай тілінің дыбыс жүйесін салғастырмалы аспектіден зерттеу арқылы қазақ тілінде баламасы жоқ қытай тіліндегі дыбыстарды анықтап, оларға қазақ тіліндегі баламасын ұсыну; қытай қазақтарының қытай кісі есімдері мен жер-су атауларын төте жазумен жазудағы тәжірибесімен бөлісе отырып, қытай тілінің дыбыстары мен дыбыс тіркестерін қазақ-кирилл графикасы арқылы транскрипциялау жобасын әзірлеу қажет.

Ол үшін қазақ тілінің дыбыстық жүйесі мен қытай тілінің дыбыс жүйесін салғастырмалы аспектіден зерттеу арқылы қазақ тілінде баламасы жоқ қытай тіліндегі дыбыстарды анықтап, оларға қазақ тіліндегі баламасын ұсыну; қытай қазақтарының қытай кісі есімдері мен жер-су атауларын төте жазумен жазудағы тәжірибесімен бөлісе отырып, қытай тілінің дыбыстары мен дыбыс тіркестерін қазақ-кирилл графикасы арқылы транскрипциялау жобасын әзірлеу қажет.

Деректер қытайша-қазақша және қытайша-орысша қос тілді сөздіктерден, қытайша-қазақша-орысша үш тілді салааралық сөздіктерден, қазақ тілінің емле сөздіктерінен, қытай тіліндегі кісі есімдері және жер-су атауларының түсіндірме сөздіктерінен, қазақ және қытай тілді интернет сайттарынан алынды.

Деректер қытайша-қазақша және қытайша-орысша қос тілді сөздіктерден, қытайша-қазақша-орысша үш тілді салааралық сөздіктерден, қазақ тілінің емле сөздіктерінен, қытай тіліндегі кісі есімдері және жер-су атауларының түсіндірме сөздіктерінен, қазақ және қытай тілді интернет сайттарынан алынды.

Қазақ тілінде қытай тіліндегі бірқатар дыбыстардың болуы және буындардың жасалуы, дыбыс тіркестерінің сәйкестігі, дыбысталғанда тіліміздің фонетикалық заңдылығына сәйкес келетіндігіне қарамастан, көптеген сөздер күні бүгінге дейін орыс тіліндегі нұсқа бойынша жазылып келеді.

Дегенмен екі тілдің ерекшеліктерін ескеріп, қазақ тілінің дыбыстық заңдылығын сақтай отырып, төмендегідей тәсілдерді қолдану арқылы мәселені шешуге болады деп есептейміз.

Қытай тілінің осындай төл ерекшеліктеріне қарамастан, біз қазақ тілінің айтылым және жазылым заңдылықтарын сақтау мақсатында мынадай мәселелерге назар аударып, қытай тіліндегі бір буында қатар келетін кейбір екі дыбыс тіркесінің бір дыбысын ғана таңбалау; қытай тілінде екі таңбамен берілген, мағына айыратын дауыссыз дыбыс таңбаларын қазақ тілінде бір ғана таңбамен беру және т.б тәсілдер арқылы таңбалауға болатынын негіздейміз.

Қытай тілінің осындай төл ерекшеліктеріне қарамастан, біз қазақ тілінің айтылым және жазылым заңдылықтарын сақтау мақсатында мынадай мәселелерге назар аударып, қытай тіліндегі бір буында қатар келетін кейбір екі дыбыс тіркесінің бір дыбысын ғана таңбалау; қытай тілінде екі таңбамен берілген, мағына айыратын дауыссыз дыбыс таңбаларын қазақ тілінде бір ғана таңбамен беру және т.б тәсілдер арқылы таңбалауға болатынын негіздейміз.

Сонымен қатар, қытай тілі дыбыстарын қазақ тілінде таңбалауда “бір дыбыс – бір әріп” қағидаты басшылыққа алынды.

ШҰАР Ұлттар тіл-жазу қызметі комитеті ‒ Шыңжаңдағы қазақ, ұйғыр, қырғыз және тағы басқа ұлттардың жазуына арналған орфографиялық ережелерді дайындайтын және бекітетін мекеме.

Бұл мекеме «Қазақ тілінің емле сөздігі» деп аталатын көлемді еңбекті құрастырып, баспадан шығарды.

R-ны қазақ тіліндегі р әрпімен таңбалаған дұрыс.

Алайда авторлардың n әрпін қазақ тілінде сәйкес келетін н әрпімен бермей, орыс тіліндегі нь таңбасымен бергенін түсіну қиын.

S дыбысының айтылуы қазақ тіліндегі с дыбысына ұқсастау болғандықтан, с әрпімен жазылады.

Е [ɤ] дыбысы қазақ тіліндегі ы дыбысымен сәйкес келетіндіктен, ы әрпімен жазылады.

Тіл алды i дыбысын қазақ тіліндегі i арқылы таңбалаған дұрыс деп санаймыз: сі — ці; sі — сі; zі — зі.

юнмуларынан құралған буындардың құрамындағы і дыбысын қазақ тіліндегі і арқылы жазуды ойластыру керек сияқты.

B, d, j, l, m, n, p, q, t, x дыбыстарының соңынан келген і дыбысы қазақ тіліндегі ій дыбыс тіркесіне ұқсас айтылады және и арқылы жазылады: b — би, dі — ди, jі —жи, lі — ли, mі — ми, nі — ни, pі — пи, qі — чи, tі — ти, xі — ши.

Жоғарыдағы мысалдардағы zongli (премьер-министр) мен shuji (парткомның хатшысы) сөзі қытайдағы қазақ тіліне қытай тілі арқылы енген кірме сөздер.

Мұндайда а дыбысы қазақ тіліндегі ә дыбысына жақындау айтылады (естіледі), бірақ, а әрпімен жазылу керек: Anhui — Анхұй; Huaihai — Хуайхай.

Ai дыбыс тіркесінің дыбысталуы қазақ тіліндегі әй дыбыс тіркесіне жақындау айтылады екен деп, әй деп жазуға болмайды.

Бұнда а дыбысы қазақ тіліндегі ә дыбысына жуықтау айтылады десек ойға қонымды.

Uo-ның айтылуы қазақ тіліндегі о дыбысымен сәйкес келетіндіктен, о әрпімен таңбаланып жүр.

Üe дыбыс тіркесімі қазақ тіліндегі үе дыбыс тіркесімен сәйкес келеді: Xüe Qin — Шүе Чин.

Iong [yƞ] дыбыс тіркесі қазақ тілінде йұң болып оқылады да, юң болып жазылады: Yongcheng — Юңчың.

«Қазақ тілінің анықтағышында» хань ұлтының аты-жөнінің жазылуы туралы: “Үш бөлімнен тұратын қытай аттарының бірінші, екінші сөздері бас әріппен бөлек жазылып, үшіншісі екіншісімен қосылып жазылады: Шу Цинчунь, Го Тайци, Фэн Цзицай, Сунь Иминь, Лу Вэньтин.

Го-у-юан Қытайдағы қазақ тіліне қытай тілінен енген кірме сөз.

Го-у-юан қазақ тіліне Мемлекеттік кеңес болып аударылады.

Омар Бекбосынның «Қазақ жазуының емлесі» [8,104-105 бб.] деген еңбегінде қытай тілінен енген кірме сөздерге қосымшалардың жалғануы туралы ережелер қысқаша жазылған.

Қытай тілінен енген кірме сөздерге қосымшалар қазақ тілінің сингармонизм заңы бойынша жалғанады.

1) Соңғы буындары а, о, e, u дауысты дыбыстары мен ei қосар дауыстыға аяқталған жалқы есімдерге қазақ тілі қосымшалары жуан жалғанады:

2) Соңғы буындары i, ü, ê дауысты дыбыстарға аяқталған жалқы есімдерге қазақ тілі қосымшалары жіңішке жалғанады:

3) Жалқы есімдердің құрамында ui дыбыс тіркесі zh, ch, sh, h дыбыстарының соңынан келсе, қазақ тілі қосымшалары жуан жалғанады; ui дыбыс тіркесі басқа дауыссыздардың соңынан келсе, қазақ тілі қосымшалары жіңішке жалғанады:

3) Жалқы есімдердің құрамында ui дыбыс тіркесі zh, ch, sh, h дыбыстарының соңынан келсе, қазақ тілі қосымшалары жуан жалғанады; ui дыбыс тіркесі басқа дауыссыздардың соңынан келсе, қазақ тілі қосымшалары жіңішке жалғанады:

біз алдағы уақытта әлем халықтарының тіліндегі жер-су және кісі есімдерін қазақ тілінде ХХ ғасырда қалыптасқан делдал тіл орыс тілі арқылы қабылдау дәстүрімізді жалғастыра береміз бе, әлде оларды түпнұсқа тілден тікелей алуға көшеміз бе?

Қытай тіліндегі хань ұлтының кісі есімдері және жер-су атауларын қазақ тілінде транслитерация тәсілімен беруде орыс тіліндегі таңбалануы негізге алынады.

Талдау жұмысы негізінде экологиялық дискурсты зерттеу, ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктерін анықтау қажет болды.

Ағылшын тіліндегі экологиялық дискурстарда көрініс тапқан экологиялық терминдер қазақ тіліне негізінен транслитерация, транскрипция, калька, сөзбе-сөз аударма, экспликация немесе сипаттау сияқты стратегиялар арқылы аударылады.

Ағылшын тіліндегі экологиялық дискурстарда көрініс тапқан экологиялық терминдер қазақ тіліне негізінен транслитерация, транскрипция, калька, сөзбе-сөз аударма, экспликация немесе сипаттау сияқты стратегиялар арқылы аударылады.

Ағылшын тіліндегі экологиялық терминдерді транскрипциялау арқылы аудару тәсілі қазақ тілінде терминнің сәйкесінше нақты баламасы болмаған жағдайда терминді айтылуы бойынша, ешбір артық таңба көмегінсіз тілдің таза табиғи шеңберінде қолданыс табады.

Ағылшын тіліндегі экологиялық терминдердің көбісі калькалау немесе сөзбе-сөз аудару тәсілі арқылы қазақ тілінде көрініс табады.

Мақалада медиамәтіндерден қазіргі кезде үздіксіз еніп жатқан жаңа шеттілдік сөздердің қазақ тіліндегі қолданыс ерекшеліктері туралы сөз етіледі.

Бұқаралық коммуникацияның ерекше белсенділігінің әсерінен қазақ тілінің қолданыс аясы барынша жан-жақты тереңдей түсті.

Мұндай жағдайда қазақ тіліндегі сөздік қор мен сөздік құрам кез келген терминологиялық салаларда бүкіл қолданыс аясын жеткілікті өз тілінің әлеуетін көрсете алса, сөз жоқ ұлт тілінің ұтқаны.

Ұлт тілінің тазалығы, тіпті ұлттық дискурста сол ұлт тілінің қолданыс өрісінде, түрлі коммуникациялық жағдаяттарда ала шұбар сөздер мен тіркестер қазақ тілінің бүгінгі көрсеткіші сияқты.

Қазіргі қазақ қоғамының медиакеңістігі үлкен өзгеріс үстінде.

Қазіргі кезде қазақ тіліне медиамәтіндердегі газет мақалалары, радиохабарлары, тележаңалықтар, интернет-жарнама, т.б.

Мұндай жағдайда қазақ тіліндегі сөздік қор мен сөздік құрам кез келген терминологиялық салаларда бүкіл қолданыс аясын жеткілікті көрсете алса, сөз жоқ ұлт тілінің ұтқаны.

Қазақ тілінде басқа тілден енген жекелеген сөздер ғана емес, тұтас сөз тіркестері мен тұрақты тіркестер де жиі кездеседі.

Мысалы, қазақ тіліне әр түрлі жолдармен енген мектеп, ғылым, мәдениет т.б.

Олардың бірсыпырасы қазақ тілінің фонетикалық, грамматикалық заңдылығына бейімделгені соншалық, кейде кірме сөздер екені ұмытылып кетеді.

Қазақ тіліне соңғы он-он бес жылда шетел тілдерінен жаңа сөздер көптеп енуде.

Бұл ретте қазақ тіліне шеттілдік сөздердің енуі мен игерілуі туралы сөз мәселе зерттеушілер назарына тыс қалған жоқ.

Кейбір шеттілдік сөздердің енуі қоғамдық-психологиялық жағынан төмендегідей ерекшеліктерге ие: 1) Шеттілдік сөздердің аясының кеңдігі соншалық, қазақ төл сөздеріне қажет емес болса да сөйлеу тілінен әсерінен кірмелік синоним бола алатын шеттілдік сөздер бар.

Қазіргі қазақ тілінде күннен-күнге шеттілдік сөздердің енуі қарқынды жүріп жатыр десек артық айтпаған болар едік.

Қазақ тіліндегі шеттілдік сөздердің лексикалық жолмен енуі:

1) Қазақ тіліндегі бұрынғы денотаттармен бірге шеттілдік лексикалық денотаттың көбеюі.

2) Қазақ тілінде жаңа шеттілдік денотаттардың көбеюі, яғни бұрын бұл сөздер қазақ тіліндегі денотаттармен ауыстырылса, қазір шеттілдік денотаттар орын алып сөз мағынасын айқындап көрсетеді.

2) Қазақ тілінде жаңа шеттілдік денотаттардың көбеюі, яғни бұрын бұл сөздер қазақ тіліндегі денотаттармен ауыстырылса, қазір шеттілдік денотаттар орын алып сөз мағынасын айқындап көрсетеді.

«Шетел сөздерінің қалыптасуы» атты мақаласында шеттілдік сөздердің қазақ тіліне ену жолдарын көрсетті [9, 125 б.]:

Бірқатар шеттілдік сөздер қазақ тіліне туынды түрде, яғни жұрнақтармен бірге кірген: аутсорсинг, брэндинг, буккроссинг, коворкинг, нетворкинг, ньюсджекинг, майнинг, скрининг, рекрутинг, роуминг, диджитализация, модификация, пробация, модификация т.б.

Қазіргі қазақ тіліндегі шеттілдік сөздердің құрамында ешбір жұрнақ қабылдамай-ақ, жеке сөз ретінде қолданылатын сөздер де бар: лот, рейд сайт, смарт, тренд, форум, хаб, чип т.б.

Қазақ тілі қорындағы шеттілдік сөздер сөзжасам құбылысының барлық амал-тәсілдерімен түрленіп, сөзжасамдық ұя жасай алады.

Қазақ тіліндегі ең өнімді -лы//-лі, -ды//-ді, -ты//-ті, -лық//-лік, -дық//-дік, -тық//-тік қосымшалары арқылы жаңа сөз тудырады: мобиль+ді, цифр+лы, инклюзив+ті, дебитор+лық, венчур+лық т.б.

Демек қазақ тіліндегі шеттілдік сөздерден шыққан туынды зат есімдердің ең мол түрі -лық /^INC -лік жұрнақтарының еншісіне тиеді.

Бұл мысалдардан терминдердің бірінші сыңары шеттілдік сөздерден екінші сыңары қазақ тілінің төл сөзінен жасалған, ал кейбір терминдердің екі сыңары да шетел сөздердің тіркесуі арқылы жасалғанын көруге болады.

Қазіргі БАҚ кейбір шеттілдік сөздердің орнына қазақ тіліндегі баламаларын қолданып жүр: номинация – аталым.

Димаш «Қазақ музыка өнеріне қосқан үлесі үшін» номинациясына ие болды.

Қазақ тіліне калькалану арқылы енген шеттілдік сөздер: кеңес беру – консалтинг, мега – үлкен (мега-жоба – үлкен жоба), мегаполис – үлкен қала (Алматы – мегаполис: Алматы – үлкен қала), мобилді интернет (мобильный интернет) т.б.

Қазіргі қазақ тілінде шетел сөздердің құрамында бірге келіп, жеке тұрып қолданылмайтын: де-префиксі кездеседі.

Бұл сөздерде қазақ тілінде баламасы бола тұрса да, орыс тіліндегідей қазақтың (дәлел, айғақ; әдеп, иба; келісім, ымыра) төл сөздерімен қоса-қабат қосарланып белсенді қолданыста жүр.

Қазақ тіліндегі шеттілдік сөздердің кейде кең, кейде тар мағынасында, көрініс табуы – шеттілдік сөздерде фонетикалық-морфологиялық өзгерістердің болуы мен лексика-семантикалық мағыналардың үстелуінен көрініс табады.

Мысалы, ағылшын тілінен енген «shop» сөзі АҚШ-та кез келген тауар сататын дүкендердің жалпыға ортақ атауы болса, қазақ тіліндегі «шоп» сөзі – қымбат, бағалы тауарлар салоны.

Aл соңғы жылдары бұқаралық ақпарат құралдарында қазақ тіліне енген кірме сөздердің таңбалану сипаты екі түрлі: мәселен, шет тілдерінен енген кірме сөздер орыс тілінің фонетикалық игерілуімен таңбаланады: АУТСАЙДЕР, ДИДЖИСПИК, ТРОЛЛИНГ т.б.

Келесі сөздік «Қазақ тілінің кірме сөздер сөздігі» деп аталады.

Жаңа сөздер қазақ тіліндегі қолданысы арқылы тіліміздің сөздік қорын молайта түседі.

Ұлт тілінің тазалығы, тіпті ұлттық дискурста сол ұлт тілінің қолданыс өрісінде, түрлі коммуникациялық жағдаяттарда ала шұбар сөздер мен тіркестер қазақ тілінің бүгінгі көрсеткіші болып танылатындығы белгілі.

Сонда жоғарыда айтқанымыздай,

Сондықтан бізге әр деңгейдегі мемлекеттік қызметкерлердің, депутаттардың, саясаткерлердің, назарын аударатын мәселелерді: әр аймақтағы этникалық топтардың сандық, әлеуметтік жағдайы, географиялық таралуы, көші-қон үдерістері, қазіргі көпэтносты Қазақстан мен жаһандану әлемінде маңызды орынға шығып отырған аймақ тұрғындардың өмір сүру жағдайлары мен мәдениеттердің әр алуандығы (азиялық пен еуропалық, оңтүстік пен солтүстік, батыс пен шығыс, қала мен ауыл, жат жұрттық және жергілікті), ондағы тұрақтылық факторы, қазақ және өзге этнос тілдерінің қолдану салаларының сипаты және олардың әртүрлі өмір салаларындағы қызметі, қостілділік, көптілділік түрлері т.б.

Алғашқы бақылаулар көрсеткендей, осы ұлттың төлқұжатында жазылған атау көбінесе қарым-қатынаста қазақ тіліне ауыстырылады.

Елімізде тіл дамытуды жоспарлау мен реттеуде, оның ішінде қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде кезең-кезеңімен жүзеге асыруда аталған аймақтардағы обьективті және субьективті факторлар басты назарға алынуы тиіс.