Мұны өзіме аманат ретінде қабылдап, әжем мен апамның айтуымен білгенімді қағазға түсіргенді жөн көрдім.

Жұмекеннің кіндігін кескен Хабира шешемді мен 1960 жылы Жұмекеннің кенже қарындасы Жаңылсынды ұзатқанда көрдім.

Ал Хабира шешемнің туған немере келіні мен немересі осы қалада.

Жұмекеннің Әбіш туралы «Мен данышпан адамды көрген жоқ едім, сөйтсем ол Әбекеңдей екен ғой» дегені бар.

1966 жылы ұлымыз Мағжан 1 жасқа толғанда Жұмекенге «Көркем әдебиет» баспасында бірге істейтін Әмина Шалабаева деген ақын апамыз: «Балаңды Мағжан Жұмабаевтың жары Зылиха апайға апарып батасын алайық, мен үйін білемін» депті.

Апайдың екі құрбысы: Гүлсім апай мен Сара апай үйлеріне жиі келетін.

Сара апай мен Гүлсім апай көбірек сөйлейтін болу керек.

Әбу ағамыз келіндері Ғайни мен Тайра апайларды үнемі «Менің ақ келіндерім» деп айтатын.

Мүсінші орыс жігіті екен, ол алдындағы фото мен ағаның суреттеп айтқанынан түйгенін түсіре беріпті.

Содан кейін атасы Қошалақтағы белгілі күйшілер Баһу мен Тесік тамақ Сабырды үйге шақыртып, шеберге домбыра жасатып, 4-5 жасынан бастап домбыра үйретіпті.

Ондай өнер ұлым Мағжан мен немерем Мақсаттың да бойына дарыған.

Әзағаның әкесі мен Жұмекеннің атасы көп араласқан достар екен.

1962 жылы Әзағаңның әкесі мен анасы Алматыға келген сапарында үйімізде болғанда Жұмекеннің атасы туралы едәуір әңгіме айтты.

Біздің үйден қысы-жазы қойдың құйрығы мен түйенің өркеші үзілмейтін.

Балалық шағы бірге өткен Идаят Қонысов айтқан естелігінде Жұмекеннің күйшілік өнерге жастайынан бейімділігін растайтын мынадай бір әңгімесі бар: «Мен жылқышының баласы едім.

Мен оған әдемі тысталған күйтабақ салынған альбомды әкеліп көрсеттім.

Оған түркітілдес республикалардың ғылым, білім саласындағы жетекші ғалымдар мен айтулы ақын-жазушылардың қолдауының арқасында қол жеткізді.

Мадияр этногенезі мен тарихын жаңа қырынан салмақтап жүрген антрополог, жүздеген мың көрерменнің басын тоғыстыратын «Құрылтай» атты Тұран халықтарының этномәдени шарасын ұйыстырушы Биро Андраш Жолттың айтуынша, өзі куә болғандай «Орта Азия мен солтүстік Кавказда, Еділ бойынан Қоңыр тұлғасын білмейтін көзқарақты орта буын өкілдерін кездестіру некен-саяқ».

Мадияр этногенезі мен тарихын жаңа қырынан салмақтап жүрген антрополог, жүздеген мың көрерменнің басын тоғыстыратын «Құрылтай» атты Тұран халықтарының этномәдени шарасын ұйыстырушы Биро Андраш Жолттың айтуынша, өзі куә болғандай «Орта Азия мен солтүстік Кавказда, Еділ бойынан Қоңыр тұлғасын білмейтін көзқарақты орта буын өкілдерін кездестіру некен-саяқ».

Бүгінгі мадияр зерттеушілері аталған өңірлерде жүргізген зерттеу экспедициясында «Қоңыр рухы жебеп, жетелеп отырады» дейді Қоңырдың ізін жалғастырушы дарынды полиглот Шомфай Қара мен этнолог Шанта Иштван өздері куә болған жайтқа қатысты баянында.

Өткен жылы ғана атақты жалаңаяқ дәруіш жиһанкез Вамбери Арминнің ізімен Өзбекстан мен Қарақалпақстан жеріне, ілгеріде Алмаши Дьөрдь ізімен Қырғызстанға жасаған сапарларында осыған көзіміз жетті дейді олар.

Сөйтіп, Қоңыр Иштван мен жұбайы Оңайшамен танысуымыз біздің өміріміз бен шығармашылығымызға мүлдем тың бетбұрыс әкелді.

Іле-шала халықаралық киіз фестивалі мен жаздық курс ұйымдастырдық.

Осылайша, Қоңыр мен Оңайшаның арқасында біз Еуропаға таңсық, мүлдем жаңа бағытты дамыттық.

Шәкіртім Ветро Михай, Қолөнершілер одағының төрайымы Ийдьярто Габриелла бастаған топ былтыр Өзбекстан мен Қырғызстанға барып, шеберлерге екі апта бойы шеберлік-класс өткізіп қайтты» дейді.

Мен Мандоки Қоңыр феноменін осындай маңызымен бағалаймын, бұл бастама миллиондар үшін кәсіпке де, нәсіпке де айналуымен құнды».

Қоңырдың басты арманы – құман-қыпшақтардың ұмыт болған тілі мен діліне қайыра жан бітіру еді.

Бүгінгідей атаулы оқиғада Мандоки Қоңыр Иштванның жан жолдасы Андраш Келеменнің өмірі мен шығармашылығының көпке беймәлім қырларын баяндаған, досының рухын еске алу жиынында айтқан естелігін ұсынуды жөн көрдік.

Егер мен інім Пиштаның, яғни доктор Мандоки Қоңыр Иштванның ғылыми шығармашылығы туралы келістіре баяндай алмасам, ғафу өтінем.

Балалық шағымда әулетіміздің ыдырағанын, жан-жаққа шашырағанына куә болдым дедім мен: Трансильваниядан Будапештке дейін, Будапешттен Ванкуверге, тіпті Мельбурнға дейін шашылдық һәм күйредік.

Ауызекі әңгіме мен дәстүрлі түсінікке қарағанда, олар Түркиядан басқа аймақта тұратын түрік халқына жататындығын, сондықтан да сойымыз Kelemen, латынша Clemens-тен тумағандығын оңай түсіндім.

Ал мен болсам, бір жарым бөлмелі пәтерімізге түрік, тіпті моңғол, жапон және қытай студенттерін немесе түрік босқындарын шақыратынмын.

Есесіне Пишта дарынды түркітанушыға айналды, ал мен болсам отағалықты ертерек таңдадым.

Пишта түркі жұрттарын еркін аралаған кезеңдерін мен жіті бақыладым, оның қиялына елтідім.

Содан кейін мен беймәлім түркі әлемі туралы көбірек білу үшін кітаптар мен журналдарға қол жеткізуге барынша тырысып бақтым.

Содан кейін мен беймәлім түркі әлемі туралы көбірек білу үшін кітаптар мен журналдарға қол жеткізуге барынша тырысып бақтым.

Қытай коммунистік режимі түркі халықтарының, соның ішінде қазақтардың ерік бостандығына нұқсан келтіргеннен кейін, 1950 жылдың көктемінде губернатор Жанымхан мен бас қолбасшы Оспан Батырмен тәуелсіз үкімет құрған.

Ұзақ уақытқа созылған босу мен күресі баяндалады.

Бұл мақаладан алатын ғибрат ерекше болды: мен коммунистік қуғын-сүргіннен арылуға болатынына көзім жетті.

Сондықтан ол жүрген-тұрған жерінде түркі халықтарының жастарынан өздерінің тілдері мен әдет-ғұрыптарын дәріптеуді, дамытуды талап етті, карекетке шақырды.

Өз ана тілін білмейтіндерді, тіпті сөйлемейтіндерді әрдайым сынайтын Иштван қазақ тілінің қуаты мен өміршеңдігіне бір мысқал да шәк келтірмеді.

Менің түркі жұрттарына етене қызығушылық танытатынымды, шетке кеткен, мажарстандық атақты шығыстанушы Германиус Дьюла мен Анкара университетінің профессоры, түркітанушы Рашоньи Ласлолармен етене қарым-қатынаста екендігімді білетін болып шықты.

Мен келісімімді бердім.

Мен бірден Сыртқы істер министрлігінде лауазымға кіріскен жағдайда Мажарстан үкіметі жақын арада тікелей дипломатиялық байланыс орнату мүмкіндігін, ең алдымен тәуелсіз Қазақстаннан бастауы, онда Мажарстан Елшілігін ашу қажет екендігін көлденең тарттым.

Мажарстан Сыртқы істер министрлігінің саяси мемлекеттік хатшысы әрі Сыртқы істер министрінің бірінші орынбасары ретінде бір топ мадияр дипломаттары мен бірнеше (ауыл шаруашылығы, қорғаныс, индустрия және сауда, мәдениет және білім, көлік, сондай-ақ телекоммуникация және сушаруашылығы) министрліктің лауазымдыларынан, бірқатар іскерлер мен ірі мердігерлерден тұратын ірі үлкен делегацияны басқарып келдім (Мәдениет пен білім саласындағы келісім жобасын Пишта ертеректе өз қолымен хатқа түсіріп, дайындап та қойған еді).

Мажарстан Сыртқы істер министрлігінің саяси мемлекеттік хатшысы әрі Сыртқы істер министрінің бірінші орынбасары ретінде бір топ мадияр дипломаттары мен бірнеше (ауыл шаруашылығы, қорғаныс, индустрия және сауда, мәдениет және білім, көлік, сондай-ақ телекоммуникация және сушаруашылығы) министрліктің лауазымдыларынан, бірқатар іскерлер мен ірі мердігерлерден тұратын ірі үлкен делегацияны басқарып келдім (Мәдениет пен білім саласындағы келісім жобасын Пишта ертеректе өз қолымен хатқа түсіріп, дайындап та қойған еді).

Қоңырдың мұраттастары мен оны үлгі тұтқан жандар екіжақты байланысты гүлдендіру жолында қарекет жасап жатыр.

Будапештте Астана көшесі, Абай ескерткіші, елдің көшпелілер мәдениетінің ескерткіштері мен алуан үлгілері кең таралып келеді.

Аталарым мен әжелерімнің қойған сұрақтарына, Қаныш аға Жезқазған даласында мыс кенінің мол қоры бар екенін, алдағы уақытта табылатын әлі де көптеген басқа да кен байлықтары көп екенін айта келе, енді шамалы жылдары осы жерде үлкен қала болатынын, Қарағандыдан теміржол келетінін, кенді өңдейтін үлкен фабрикалар мен завод салынатынын айтқанда бірі сеніп, енді біреулері сенбестік білдірген.

Аталарым мен әжелерімнің қойған сұрақтарына, Қаныш аға Жезқазған даласында мыс кенінің мол қоры бар екенін, алдағы уақытта табылатын әлі де көптеген басқа да кен байлықтары көп екенін айта келе, енді шамалы жылдары осы жерде үлкен қала болатынын, Қарағандыдан теміржол келетінін, кенді өңдейтін үлкен фабрикалар мен завод салынатынын айтқанда бірі сеніп, енді біреулері сенбестік білдірген.

Ауыл ақсақалдарының таңырқағанын байқаған Қаныш аға: «Қаланы да, заводты да, теміржол мен тоғанды да, тағы басқа құрылыс нысандарын осы арадағы халықтың өзі салады.

Мыс өндіретін фабрикалар мен заводта сіздердің балаларыңыз бен немерелеріңіз жұмыс істейтін болады» дейді.

Сол кездесуде ерекше есте қалғаны Т.Алексеевнаның: «Сүтемген, мен саған қолымдағы Қаныш туралы деректерді тапсырайын, кітап етіп жазшы?

Ақырында: «Таисия Алексеевна, сеніміңізге көп рақмет, бірақ мен Қаныштай зор тұлғаны дұрыстап суреттей алмаймын ба деп жасқанамын.

Еліміздің сан-салалы өндіріс орындарына қажетті осы сирек металдардың химиялық таралу заңдылықтарын зерттеу, кен құрамындағы рений және осмий сияқты құпиясы мол металдардың үлесін анықтап, оларды өндіруді жолға қою бағытында көптеген ғылыми мекемелер мен институттарда ғылыми ізденістер мен зерттеу шаралары үздіксіз жүргізіліп отырды.

Еліміздің сан-салалы өндіріс орындарына қажетті осы сирек металдардың химиялық таралу заңдылықтарын зерттеу, кен құрамындағы рений және осмий сияқты құпиясы мол металдардың үлесін анықтап, оларды өндіруді жолға қою бағытында көптеген ғылыми мекемелер мен институттарда ғылыми ізденістер мен зерттеу шаралары үздіксіз жүргізіліп отырды.

Ал, енді осмий жайында сөз қозғасақ, мыс кені құрамында кездесетін бұл сирек металдың ерекшеліктерін алғаш зерттеген ғалым, Қазақстан Ғылым академиясының академигі, геология және минерология ғылымының докторы С.Калинин мен химия ғылымының докторы Э.Файын болатын.

Мен 40 жылдан аса Жезқазған мыс заводында металлург болып қызмет атқардым, соның ішінде 1991-2001 жылдар аралығында сирек металл өндірісіне басшылық жасадым.

Тоқтаусыз жүргізілген жұмыстарымыз өзінің нәтижесін берді, атап айтар болсам: 1991 жылы қазан айында электородиализ қондырғысы орнатылып, өндіріс қалдығынан рений қышқылы бірінші рет алынды; 1992 жылы қорғасын шаңынан қорғасын суригі алынды; Бірінші рет Жезқазғанда 1995 жылдың 15 мамырында таза осмий-187 металы алынды; 1998 жылы желтоқсан айында бірінші рет ренийдің таза металы алынды; 1999 жылы өндіріс қалдығынан (свинцовый кек) үш негізді қорғасын сульфаты алынды және осы қалдықтың құрамындағы рений мен осмийді қосымша алуға қол жеткізді; 2000 жылы мамыр-маусым айларында шайылған күкірт қышқылынан ренийді өндіру (извлечение) көлемі жоспардағы 45%-дан 67%-ға жеткіздік, сол кездегі бұл үлкен өндірістік көрсеткіш болатын.

Республикамыздың ғылыми-зерттеу институттарының ғалымдары және сирек металл өндірісінің қызметкерлерінің бірлесіп атқарған ғылыми жұмыстарының нәтижесі бойынша 22 жұмысқа Қазақстан Республикасының авторлық куәлігі беріліп, патенттелді, 70 аса ғылыми мақалалар мен баяндамалар отандық және шетелдік басылымдарда жарияланды, өндірістен қол үзбей жүріп төрт сирек металл қызметкерлері техника ғылымының кандидаттығын қорғады: Н.Перфильев (1992ж.), Т.Бүкіров (1998ж.), З.Абдрахманова (1998ж.), М.Абайдильдинов (2001ж.).

Тәуелсіз Қазақ еліне ғана емес бүгінгі күні сапалы рений өнімдері мен осмий металын шығару арқалы сирек металл кәсіпорыны әлемге танымал болды.

Ғылым мен техника дамыған заманда егеменді елімізде өндірілетін негізгі металдармен бірге кен жыныстарының құрамында кездесетін сирек металдарды толығымен өндіру және оны өңдеу заман талабы.

Баяндама жасаған ғалымдар мен жарыссөзге қатысқандар Қазақтың ұлы тұлғасы Қ.Сәтбаевтың еңбектеріне лайықты бағасын берді.

Симпозиумға мен де қатынасып сөз сөйледім.

Сондай қасиет дарыған, білімі мен біліктілігі әрдайым жасаған еңбегінен көрінген Жеткерген Шайхиевке арналған тәрізді.

Той тарап, ақсақалдар мен әжелерді дастарқан басына шақырып дәстүр бойынша келіннің қолынан шай ішкізіп үлкендердің батасын алу рәсімі жасалады.

Үлкен әжесі 5 ұл 1 қыздан 5 келін түсіріп, қызын ұзатып, олардан 15 немере, шөбере көріп отырған ұлағатты ата мен әже.

Солардың ортасында Жеткер мен Салиха жас кезінде көрген азын аулақ бейнеттерінен арылып, бүгінгі күннің жақсы зейнетін көріп отырған азаматтардын бірі.

Үйленген үш ұлы мен тұрмыс құрған қызы тойын жасап беретін ағам Қасқырбай жетпіске толады.

– Ендеше бір мал сой, Әкім мен Зағипаның алты ұлы күнде келіп жатқан жоқ, – деді қадап айтып.

Күлмәрәш Раха апамның үйіне келін болып түскенінде ағам да, мен де мектеп оқушылары едік.

Қияр мен қызанақтың дәмі кейде күлкілі, кейде жаныңды баурайтын әрнәрсені еске түсіреді.

Әуелі жеңіл-желпі тағам мен шай беру ұйғарылды, одан кейін үлкен дастарқан.

Оның тағы бір себебі қос тараптан бір-біріне ұмтылған станса мен Қазалы қалашығы күндердің күнінде кірігіп-қосылуы бек мүмкін.

«Қош бол, кіндік кескен, әлдилеп аялаған, арман мен үміт сыйлаған ескі жұрт» деп толқып тұрдық.

Төрде ағамның құда-құдағилары екі үстелде отырды, жеке-жеке үстелдерде Арал мен Қызылорда қалаларынан келген нағашыларымыз, ағамның қайын жұрты, теміржолшы әріптестері, көрші-қолаңы, өзіміздің ағайын-туыстарымыз, балаларының қатар-құрбылары рет-ретімен жайғасты.

Алтын бесікке туын тіккен, қуанышы мен қайғысын бірге көріп келе жатқан перзенттері аз емес.

Ал біздің ректорымыз университет меншігіндегі оқу ғимараттарын, жатақханаларды, биология факультетінің 33 гектарға жуық оқу-тәжірибе учаскесін, Ыстықкөл жағалауындағы студенттер мен мұғалімдердің демалыс лагеріне дейін қызғыштай қорғап, әртүрлі қыспақтарға қарсы тұра білді.

Осы бағыттағы университеттің алдына қойған мақсаты – білім беру, ғылым мен инновацияның тиімді ықпалдастығы негізінде, еліміздің даму стратегиясына сай кадрлар даярлау.

Міне, осындай жетістіктер өздігінен келіп жатқан жоқ, ол біздің ұстаздар мен ғалымдарымыздың және университет басқарушы менеджерлерінің ерен еңбегі деп білеміз.

Әкем ерте кетті, мен әкелік мейірімді әжемнен алдым.

Батырлығы сол, 1920-1930-жылдардағы аласапыранда Қаратаудың Теріскейі мен Күнгейінде орын алған кезекті толқуда топ кісімен жазалаушы отрядтың қолына түсіп, 40-тан аса кісі тау арасымен Теріскейден Шымкентке айдалыпты.

Атамыз Өзбекстан мен Тәжікстан жаққа дейін жортуыл жасапты.

Онда өзінің өткен өмірін, өз жұрты мен төркінінің шежіресін, бала-шағасын, жазған өлеңдері мен естеліктерін жинақтадық.

Онда өзінің өткен өмірін, өз жұрты мен төркінінің шежіресін, бала-шағасын, жазған өлеңдері мен естеліктерін жинақтадық.

Кентаудың әдеті бойынша жұрт, панельді этаж үйлердің ауласын ауыл деп атайтын, ал түнделетіп апам, ағам және мен үйдің артына кетіп, көгалда, далада ұйықтайтынбыз.

Сөз арасында «арғы атамыз Әлдекей, Түркістан мен Теріскей арасында болыстыққа таласқан адам» деп отыратын еді, жарықтық.

Мен өлгенде жетісінде де, қырқында да, жылында да қасқайып тұрыңдар!

Поэзия кешіне ақынның ұлы Жұлдыз Мұқағалиұлы мен келіні Бақытгүл Айдарова арнайы шақырылып, құрметті қонақ болды.

Сондай-ақ ақынның рухына арналған шараға Алматы мен Шымкент қаласының, Қызылорда мен Түркістан облыстарының ақындары мен зиялы қауым өкілдері қатысты.

Сондай-ақ ақынның рухына арналған шараға Алматы мен Шымкент қаласының, Қызылорда мен Түркістан облыстарының ақындары мен зиялы қауым өкілдері қатысты.

Сондай-ақ ақынның рухына арналған шараға Алматы мен Шымкент қаласының, Қызылорда мен Түркістан облыстарының ақындары мен зиялы қауым өкілдері қатысты.

Сондай-ақ ол ақынның ұлы Жұлдыз Мұқағалиұлы мен келіні Бақытгүл Айдароваға облыс әкімінің атынан қазақы салт бойынша сый-сияпат көрсетті.

Бұдан кейін жас ақын Нұржан Қадірәлі мен Марал Хантөре сахнаға шығып, ақиық ақынға арнаған өлеңдерін оқыса, Мәдина Сағымбекова, Жазира Сметова сынды өнерпаздар ақын өлеңдеріне жазылған әндерді шырқады.

Кеш соңында Жұлдыз Мұқағалиұлы мен Бақытгүл Айдарова әулиеаталық әлеуметке ақын кешін ұйымдастырғаны үшін алғыс айтып, өз сый-сияпатын жасады.

Нақтырақ айтсақ, «М.Мақатаев атындағы Халықаралық қор» атынан ақын Қайырбек Асанов, облыстық ішкі саясат басқармасының басшысы Берік Уәли, ақын Қалқаман Сарин мен жас ақын Нұржан Қадірәліні «Мұқағали Мақатаев медалімен» марапаттады.

Доп додасына Алматы, Шымкент қалалары мен Түркістан, Қызылорда, Жамбыл (3 команда) облыстарынан 7 команда қатысты.

Талай көрерменнің көзайымы мен білімділердің бақ сынайтын алаңына айналған «Миллион кімге бұйырады?» бағдарламасының қатысушыларына тек білім ғана емес, ерік-жігер, ішкі түйсік пен сабыр керек екені сөзсіз.

–Мен 1992 жылы Алматы қаласында дүниеге келдім.

Қандай сұрақтар келетінін де білмейтіндіктен тек білім мен сабыр алып шығатынына сендім.

Бірақ мен оған астрофизиканың қатысы жоқ екенін біліп тұрдым.

Мен оқыған мектепте әр пәннен білімді, білікті ұстаздар сабақ берді.

Мысалы мен бос уақытымды ізденуге арнаймын.