Мәселен, Әл-Хорезмидің «Китаб сурат ал - арз» және авторы белгісіз «Худуд ал - алам», сондай ақ М.Х.Дулатидің «Тарихи Рашиди» еңбектері өлкеге географиялық және экономикалық жағынан баға беруге тырысқан [1, 504-598 бб.].

Мәселен, Әл-Хорезмидің «Китаб сурат ал - арз» және авторы белгісіз «Худуд ал - алам», сондай ақ М.Х.Дулатидің «Тарихи Рашиди» еңбектері өлкеге географиялық және экономикалық жағынан баға беруге тырысқан [1, 504-598 бб.].

Әл Идрисидің берген ақпараттарына қарағанда Қимақтарда 16 қала болған, әрі қаланың барлығы дерлік өзен, көлдердің жанында және тау бөктерінде орналасқан.

Ғалым Б.Е.Көмеков Әл Идрисидің берген мағлұматтарын бүгіні зерттеулермен және археологиялық зерттеулермен салыстыра отырып, төмендегідей ұқсастықтарды алға тартады.

Мұнда сондай ақ, Тараз қаласының Кавакаттан 7 фарсах жерде екені және Қимақтардың астанасына дейін 81 күн болатынын атап өткен [3, 187-184 бет].

Рубрук ары қарай сапарын жалғастыру барысында тағы да бірнеше қирған қаланың орнын көргенін және үлкен «Қайлақ» атты қалаға келгенін айтады [6, 159 б.].

Қала бұрын да араб жазба деректерінде аталған әрі Қарлұқ қағанатының астанасы болған және XIII ғасырда Шыңғыс ханға соғыссыз берілген [8, 162-167 бб.].

Ішіндегі ірілері: Ақтам, Ағашаяқ және Қарқаралы.

Көктал 1 және Көктал 2 керуен сарайлар [4, 32 б.].

Алғашында қола және ерте темір дәуірлерінің жерлеу орындарын тізімге алып, жекелегендерін қазумен айналысқан бұл экспедиция соңғы 6 жылда осы өңірдегі ортағасырлық қалаларды да зерттеуге ден қойды.

Біздің зерттеу экспедициясы 2012 жылдан бері 3 қалаға кешенді зерттеу жұмыстарын және 2 қалаға анықтау-барлау жұмыстарын жүргізді.

Кешенді түрде зерттелген қалалар ортағасырлық Асусай, ортағасырлық Қоскеліншек және ортағасырлық Жайпақ I қалалары.

Ортағасырлық Асусай қаласының географиялық координаттары 45°53›04›.43 N және 81°27›09.10 Е.

Қыш ыдыстар қолмен жапсырылып жасалған және шарықта жасалған (Сурет 1, 2).

Қазба барысында табылған қыш ыдыстарды пайдалану мақсаттарына қарай мынадай топтарға бөліп қарастыруды жөн санадық: Бірінші топта: Ас үйлік және асханалық ыдыстар: қазан, құмыра, қыш ыдыс қақпақтары, түбектер.

Сондықтан, біздің зерттеу жұмыстарымыз негізінен қаланың солтүстік және оңтүстік қабырғасына жанастырыла салынды.

Қоскеліншек қаласынан түсірілген 3 қазба орны мен кесіктен шыққан материалдардың денін қыш бұйым сынықтары, құрылыс кірпіштері, шаруашыылықта пайдаланған диірмен тас сынықтары және ошақ бөліктері құрайды (Сурет 3, 4, 5).

2015 жылы негізінен қаланың ішкі бөлігіне, сонымен қатар қаланың сыртқы қоршау қабырғасына және

Себебі, қала қоршауының сыртында әр жерде үйілген төбе болып жатқан жерге шурф салып қарағанымызда, көне ошақ қалдықтарына және қыш бұйым сынықтарына кез болдық.

Нәтиже- сінде қаланың сыртында 3 жерге ірі және орта көлемде қазба жұмыстарын жүргіздік.

Табылған қыш бұйымдар негізінен ас үйлік, асханалық және тұрмыстық-шаруашылық мақсатта пайдаланылған [18, 34-57 бб.].

Онда, қаланың көп бөлігінң суға кеткені және көлдің жағасында керамикалық бұйымдардың ашылып жатқанын айта келе, жер бетінен жинап алынған материалдарға сипаттама береді.

Сонымен қатар Үшарал маңында орналасқан ортағасырлық қала мен Алакөл маңындағы бүгінде су шайып жоғалған қалалардың қыш бұйымдарын талдау барысында, Жетісудың солтүстік шығысында орналасқан бірнеше қалалар, оның ішінде Антновка (Қойлық), Дүнгене және т.б.

Аталған өлкеге іргелі зерттеу жұмыстарын жүргізген К.М.Байпақов Антоновка, Дүнгене, Сүмбе, Жақсылық, Шелек және Талғар қалаларын зерттеу негізінде екі түрлі пікірді алға тартады.

Біздің тарапымыздан зерттелген ортағасырлық Асусай, Қоскеліншек, Жайпақ және Ақши қалаларынан табылған қыш бұйымдардың жасалу ерекшеліктер мен кейбір ұқсастықтары негізінде б.з.

Бастапқыда жай топырақ үйіндісі ретінде көрінген төбешікті қазу барысында, төбешіктің солтүстік, оңтүстік және батыс бөліктерінен шаршы тәріздес тау тасымен қаланған кесененің іргетасы байқалды.

Ең қызықтысы, құрылыс кірпіштерінің арасында өсімдік, құс және ╬ бейнесіндегі бедерлері бар екені анықталды.

Кесене ірге тасының сыртқы және ішкі контурлары толық аршылып болғаннан кейін, кесененің орталық алаңын тазалау барысында екі жерлеу орнының өзіне тән бедерлері шықты.

Табыттың қабырғасын құрап отырған шикі кірпіштердің бетінен ағаш ұнтақтары (ағаш тақтай болуы да мүмкін) және табыттың төрт бұрышынан темір қапсырмаға бекітілген шегелер шықты.

Шу-Талас өңіріндегі алғашқы сәулеттік және қоғамдық ескерткіштердің салыну уақыты ХІ-ХІІ ғғ.

Олар: Бабаджа қатын (ХІ ғ.), Айша бибі (ХІІ ғ.) [21, 75-82 бб.], Тараздан (ХІ-ХІІ ғғ.) және Ақтөбе қаласына ашылған монша (ХІ-ХІІ ғғ.)

Шу мен Талас өңірлері қарлұқтардың қарамағына өткенде Шаш және Соғдымен тығыз қарым-қатынас орнатқан өзіндік экономикасы мен мәдениеті бар жеке ауданға айналды.

Қарахандарға шолу жасауда көпшілік зерттеушілердің пікірі бойынша ерте исламдық құрылыстар көбіне ағаш пен қам кірпіштен салынды, ал қыш кірпіштен және кірпіштен өрмелеп өріліп салынған құрылыстар ІХ–Х ғғ.

Бірақ кірпіш ұзын және тік келген емес, Г әрпі тәріздес келгендігімен ерекшеленеді.

Ұлы Жібек жолымен байланыста болуының тағы дәлелі, аталған қалалардан көп мөлшерде ас үйлік және асханалық ыдыстар мен тандыр ошақтардың өте көп кездесуі.

Себебі Асусай, Ақши секілді қалалардың көлемі кішкене және өмір сүру уақыты да аса ұзақ емес, керісінше Жайпақ, Қоскеліншек қалалары біздің жоғарыдағы пікірімізді қуаттай түседі.

Моңғолдардың тарихы және Шығыс бағытқа саяхатым – Алматы: 2012.

«Қазіргі жоғарғы білім жүйесіндегі археология, этнология және музейтану» атты.

Жоңғар қақпасы бойындағы ортағасырлық қала мәдениеті // «Алматының мың жылдық тарихы: археология және жазба деректері»: атты халықаралық ғылыми- тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы /^INC А.Әубәкір, А.

Соңғы жылдары темір дәуіріне қатысты ескерткіштерді археологиялық зерттеу жұмыстары та- рихи жәдігерлердің жинақталуын ғана емес, тарихи-мәдени құндылықтарды жинақтап, қорыту және насихаттау жұмыстарын да дамытты.

Аталған бағдарлама- ның түпкі мақсаты біздің белгілі археологиялық ескерткіштерді кең ауқымда зерттеу және Отанымы- здың өткен тарихын жаңғырту ғана емес, сонымен қатар, оларды сақтау, қайта жаңғырту және тарихи туризмге тиесілі көрнекті материалдарды пайдалану болып табылады.

Аталған бағдарлама- ның түпкі мақсаты біздің белгілі археологиялық ескерткіштерді кең ауқымда зерттеу және Отанымы- здың өткен тарихын жаңғырту ғана емес, сонымен қатар, оларды сақтау, қайта жаңғырту және тарихи туризмге тиесілі көрнекті материалдарды пайдалану болып табылады.

Зерттелу тарихы ширек ғасырдан асқан Шілікті даласындағы археологиялық ескерткіштер өзінің ірілігімен және шағын ғана аумақта тығыз

шоғырлануымен және соңғы тарихи ерекше құнды жәдігерлерімен көпшілік назарын аударып отыр.

Бұл жылғы зерттеу жұмысын жүргізу үшін біз Шілікті қорымындағы №16 (Сурет 1) және Шілікті-4 қорымындағы №7, 7а обаларын таңдадық.

№16 оба Шілікті және Тасбастау ауылдарының арасында орналсқан.

Обаның қазбаға дейін- гі көрінісі дөңгелек пішінде, топырақ қабаттан тұрытын және биіктігі 8,6 м, диаметрі 88 м шамасын екені анықталды (Сурет 2).

Әрбір 0,5 м тереңдікте қазылған сайын, қазбаның едені толық тазаланып, фотофиксациясы жүргізілді және қазба қабырғасының стратиграфиялық план- жоспары түсірілді.

Қазбаны 1,9 м тереңдікке түсіргенде, бірнеше мал сүйектері, 2 асық және ұсақ темір қалдығы табылды.

Бұл аталған тереңдіктің қабаты негізінен қиыршық тас және құм қабатынан тұрды.

Тас үйіндінің солтүстік беті тегіс, тастардың жаппай көмкеріліп, етегіне қарай ірі және ұсақ тастармен бір қалыпта жайылуымен ерекшеленеді.

Тас үйіндінің орталық бөлігін әрі қарай тереңдетіп және кеңейтіп қазу барысында, жан-жағын бекіту үшін салған ағаш бөренелер кездесе бастады.

Орталық ашық алаңқайдың солтүстік және оңтүстік беттерінде де басы төмен қарай орталық жерлеу камерасына құлаған ағаш бөренелер кездесті.

Біздің ойымызша ағаш бөренелердің барлығының ортасына қарай сынып құлауының себебі, үстіңгі ауыр тас, шым және топырақ қабатты көтере алмағаннан болуы мүкін.

Атап айтқанда, бүркіт, марал, барыс және қырлы келген кеңірдек тәріздес бұйымдар.

Бүркіт бейнесі басы төмен қарай оңға және солға қарай бұрылған кейіпте бейнеленген.

Көздері үлкен, және дөңгелек.

Табылған алтын бұйымдардың ішінде ерекше назар аударуға тұратын алтын бұйымдар бұл ұсақ етіп жасалған алын бисерлер мен алтын қоңыраушалар және сүйектен жасалған ілгек түйме(Сурет 14, 15, 16, 17).

Зергерлік өнердің мұндай өте нәзік түрін жасау, оның ішінде диаметрі 1 мм шамасындағы бұйымға тағы бір бұйымды дәнекерлеу үшін зергерге микродәнекерлеу арнайы технологиясын меңгеру қажет және асыл айна қажет болады.

Қаңқаның бас жағынан темір сынықтарының қалдығы және қола түйреуіш шықты.

Қаңқаның екі қолы да білезік тұсынан бір-бірне қосылған және аяқтары, оның ішінде тізелері де бір біріне қосылған қалпы жерленген (Сурет 19).

Қаңқаның анатмиялық қалпы сақталған, бірақ, орталық омыртқалары мен қабырғалары және сол қолының сүйектері жоқ.

Жерлеу шұңқырының ішінде 45 см тереңдікте басы олтүстік батысқа қаратылып, шалқасынан және ұзыннан жерленген адам қаңқасы шықты.

VІІ-VІ ғасырларға тән сақ және б.з.б.

Қазақ зиялыларының алғашқы топтасуы жалпы Ресейде қалыптаса бастаған әр түрлі саяси партиялардың самодержавиеге қарсы күрес жолындағы бағдарламаларымен танысу әсерінен және өз халқын отарлық бүғаудан қүтқарудың жолы тек саяси күресте жатыр деп тануынан еді.

«Түркістан уалияты» (1870-1882) және «Дала уалияты» (1888-1902) ерекше роль атқарады.

XX ғасырдың басындағы ерекше тарихи жаңалық, ол қоғамның азаттық ой-пікірінің дамуында зиялы қауымның бірден-бір идеялық серігі болған «Айқап» журналы (1911-1915) және «Қазақ» газеті (1913- 1918) дүниеге келді.

Сол тарихи кезеңде қоғам терең дағдарыстан өркениеті жолға шығу үшін тарихи тәжірибе көрсетіп бергендей, большевиктер ұсынған жолдан алаштық интеллигенция ұсынған жол анағұрлым тиімді және азабы кем еді.

Елдегі мұндай ауыр жағдайды ресейлік империализмнің отарлау және орыстандыру саясаты терендете түсті.

Әсіресе, «Думадағы партиялар», «Үшінші Дума һәм қазақтар», «Петербург хаты» атты мақалаларында және кейін 1916 жылғы үлт-азаттық қозғалыс туралы жазбаларында Әлихан Бөкейханов қазақ халқының тәуелсіздік үшін күресінің мақсаты дербес мемлекет қүру деп білді.

Ж.Аймауытов белгілі тарихшы Покровскийдің «Төңкеріс тарихы», «Орыс тарихы» еңбектерін аударып қана қоймай, Абылайхан, Кенесары және қазан төңкерісіне дейінгі ұлт-азаттық қозғалыстар туралы мол деректер жинаған.

Тарих және баспасөз.

Еліміздің миграциялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ел ішіндегі және сыртқы көші-қонды реттеп отыру негізгі мәселелердің бірі болып саналады.

Себебi шығыс славяндық отарлаудың көп жылдарға созылған кезеңi, аймақта жүргiзiлген әкiмшiлiк-басқарушылық және күштеу құралдары арқылы көптеген халықтарды өз отандарынан күшпен қоныс аудару кезеңi аяқталған соң –ақ ендi олар өздерiнiң бұрынғы отандарына қайта бастады, ол заңды да процесс едi.

Тәуелсiз Қазақстан Республикасында пайда болған этносаяси жағдайға көңгiлерi келмеген көптеген орыс халқы және орыс тiлдестер Қазақстаннан Ресейге қоныс аударды, басқа да КСРО құрамында болған республикаларға кете бастады.

Алыс және жақын шет елдерде туыстары мен жақындарының тұруы, бұрынғы отанына қайтуы.

Оның iшiнде тәжiктер өз бетiмен келiп оңтүстiк және оңтүстiк-шығыс жерлерге орналасуда.

Көшi-қон туралы негiзгi деректер Қазақстанға бұрынғы КСРО құрамындағы және Балтық жағалауындағы мемлекеттердiң iшкi iстер жөнiндегi деректерiнiң келушiлер мен кеткендердi тiркейтiн бөлiмдерiнiң мәлiметтерiнен алынды.

Бiрақ келушiлер мен кеткендер туралы деректердегi «келушiлер» және

мемлекеттiң жоғары басқару орындарындағы саяси жағдайларды жатқыза- ды: Парламенттiң екi рет таратылуы ( 1993 желтоқсан және 1995 ж.

1996 жылғы сыртқа көшушiлер арасындағы жүргiзiлген сұраулар нәтижесiнде 90% -әлеуметтiк қызметке көңiлдерi толмаса, 87% -денсаулық және қылмыспен күрес мәселесiне көңiлдерiнiң толмайтындықтарын айтса, тек 33% - саяси және азаматтық құқыққа байланысты, 28% -сайлау жүйесiне қарсы және 27% -бiлiм беру жүйесiмен келiспейтiндiк- терiн көрсеткен.[3,24-27 бб.]

1996 жылғы сыртқа көшушiлер арасындағы жүргiзiлген сұраулар нәтижесiнде 90% -әлеуметтiк қызметке көңiлдерi толмаса, 87% -денсаулық және қылмыспен күрес мәселесiне көңiлдерiнiң толмайтындықтарын айтса, тек 33% - саяси және азаматтық құқыққа байланысты, 28% -сайлау жүйесiне қарсы және 27% -бiлiм беру жүйесiмен келiспейтiндiк- терiн көрсеткен.[3,24-27 бб.]

1996 жылғы сыртқа көшушiлер арасындағы жүргiзiлген сұраулар нәтижесiнде 90% -әлеуметтiк қызметке көңiлдерi толмаса, 87% -денсаулық және қылмыспен күрес мәселесiне көңiлдерiнiң толмайтындықтарын айтса, тек 33% - саяси және азаматтық құқыққа байланысты, 28% -сайлау жүйесiне қарсы және 27% -бiлiм беру жүйесiмен келiспейтiндiк- терiн көрсеткен.[3,24-27 бб.]

Көшi-қон елдiң жұмыс қабылетiн нашарлатады, 16 жас және одан жоғары сыртқа қоныстанушылар арасында жоғарғы, орта және арнайы орта бiлiмдiлердiң саны жоғары: 1993 ж.

Көшi-қон елдiң жұмыс қабылетiн нашарлатады, 16 жас және одан жоғары сыртқа қоныстанушылар арасында жоғарғы, орта және арнайы орта бiлiмдiлердiң саны жоғары: 1993 ж.

Қазақстанда өзiнiң тарихи даму кезеңiнде революцияға дейiн және кеңес кездерiнде ерекше этникалық қоғам пайда болды.

Осы аз ұлттар өкiлдерiнiң аз ғана өкiлдерi жоғары мемлекеттiк қызметтерде iстейдi, ал немiстер, гректер, қырым татарлары, поляктар, Кавказ халықтарының өкiлдерiнiң балаларын шет елдерге оқуға жiберуге республикада шектеу бар, немiс жастарының жоғары оқу орындарындағы үлесi-0,8 % (жалпы халық санына алғанда 6 %), жоғары мемлекет қызметiне сайланған немiстер саны өте төмен, мысалы, 1997 жылғы әкiмшiлiк-территориялық қайта бөлiстен кейiнгi 16 әкiмнiң (Астана мен Алматыны қоса алғанда) iшiнде қазақтар 12 (75%), орыстар 3(18,7%) және бiр немiс (6,3%) болды.

Эмиграцияның нәтижесiнде Қазақстан 1991 ж.-22,2%, 1992 ж.-89,3% халқының табиғи өсуiнен айрылды, ал 1993 және 1994 жылы ол табиғи өсудi толығымен жұтып қана қоймай, керiсiнше одан 1,4 және 2,8 есе артық болды.

Эмиграцияның нәтижесiнде Қазақстан 1991 ж.-22,2%, 1992 ж.-89,3% халқының табиғи өсуiнен айрылды, ал 1993 және 1994 жылы ол табиғи өсудi толығымен жұтып қана қоймай, керiсiнше одан 1,4 және 2,8 есе артық болды.

% және 1,4 %, тиiсiнше.

Сыртқа көшушiлер арасындағы ең жоғарғы пайыз немiстерге тән болып олар 1995 және 1996 жж.

1990 жылдың басында Германия соғыстың салда- рына байланысты Заң қабылдады және ол бойынша Батыс Еуропа мен ТМД елдерiнен жыл сайын 250 мың немiстердi қайтаруға квота қабылдады.

90-жылдары ол квота екi рет қысқартылды және 1 қаңтар 2001 жылдан бастап Германияға иммиграциялану квотасы 50 мың адам.

немiстер көбiнесе Қазақстанның оңтүстiк аудандарынан көшсе, онжылдықтың аяғында солтүстiк және орталық аудандардан көше бастады.

Қазiр немiс 80 % диаспорасы Орталық және Солтүстiк Қазақстан облыстарында тұрады.[9,21б.]

1995 жылы миграциялық процесс төмендедi (-238,6 мың адамға) және 1996 жылы (-175,3 мың адамға) оның себебiн шешен республикасында басталған соғыстан деп айтуға болады, ал 1997 жылы миграция қайта өрледi (261,4 мың адам), ал 1998 жылы ол қайта төмендедi (203,0 мың адам).[11,1-4 бб.] Қорыта келгенде, ХХ ғ.

Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігінің 25 жылдығы аралығында еліміздегі сыртқы және ішкі көші-қон процесін реттейтін көптеген заңдық құжаттарды шығара отырып еліміздің аймақтарындағы

Қазіргі кезде еңбек миграциясына ерекше көңіл бөлініп отыр және еліміздегі облыс аралық миграциялық процесті реттеуде «Серпін» бағдарламасы көп нәтиже беріп келе жатыр.

1809 жылы ол саяхатын жалғастырып, Эльтон көлі, Чапчачи және Боғда тауларына зерттеу жұмысын жүргізеді.

Ердмань Эльтон және Басқұншақ көлдерін зерттеуге келеді.

Олардың мақсаты зоологиялық және ботаникалық зерттеу жұмыстарын жүргізу болса ке- рек.

Оның «Ішкі Істер Министрлі- гі» журналының 1844 жылы 8-санында «Ішкі және Кіші Ордадағы қырғыз халқы» атты еңбегі жарық көрген болатын.

Киттары және Пятницкий болған.

П.Вагнер Индерскіден жалғыз өзі Гурьевке және Алексан- дровск портына келеді.

Вагнердің 1849 жылы неміс тіліндегі мақаласы, Киттарының Сыртқы Істер Министрлігі журналының 1849 жылы 27-санында «Ішкі Орда ханының ставкасы» атты мақаласы және «Қырғыз тойы», «Боғда тауы мен Басқұншақ көлі» атты мақалалары басылып шығады [5].

Терещенконың «Дешті Қыпшақ және Ішкі қырғыз – қайсақ Ордасы іздерімен» мақаласы жарық көрген болатын.

Жәңгір хан және оның ел басқаруы, қазақтардың тұрмыстық жағдайын да қозғайды [7:18].

Қазақтардың малдарының түрлерімен танысуға және мал арасында жиі кездесетін оба індеттерінің шығу себептерін анықтау мақсатында Харьков ветеринарлық училищесінің профессоры Э.Островский сапармен келеді.

Олар Хан ставкасында, Кіші және Үлкен Боғдада болып, мал ауруларының шығу себептерін анықтау үшін зерттеу жұмыстарын жүргізді.

1859 жылы «Ішкі істер Министрлігі» журналында жарық көрген еңбегінде ол мал шаруашылығымен қатар Бөкей даласында топографиялық және гидрогеографиялық та сипаттамалар бар [8:39].

Орыстың шығыстанушысы, әйгілі библиограф және этнографы –А.Е.Алекторов 1886 жылы

1898 жылдан бастап қазақ халқының тарихын, экономикасын, этнографиясын және фольклорын зерттеуге ден қойып; Бөкей Ордасында, Орынбор өлкесінде және Торғай облысында ағарту ісінің жағдайы туралы мақалалар жазады.

1898 жылдан бастап қазақ халқының тарихын, экономикасын, этнографиясын және фольклорын зерттеуге ден қойып; Бөкей Ордасында, Орынбор өлкесінде және Торғай облысында ағарту ісінің жағдайы туралы мақалалар жазады.

Харузин 1887 жылы Императордың жаратылыстану, антропология және этнография ғылыми мүшелерімен Бөкей даласына зоологиялық және антропологиялық салада зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін барады.

Харузин 1887 жылы Императордың жаратылыстану, антропология және этнография ғылыми мүшелерімен Бөкей даласына зоологиялық және антропологиялық салада зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін барады.

Осы еңбектері үшін ол 1859 жылы Ресей сауда, өнеркәсіп және экономикалық ғылым қоғамының толық мүшесі болып сайланды.

Қазақ мемлекеттілігі туралы сөз болғанда, әңгіме ауаны ылғида халқымыздың ұлт болып қалыптасуы мен Қазақ хандығының құрылуы және «қазақ» этнонимінің пайда болуы делінетін үш үлкен тақырыпқа ойыса беретіні бар.

- XV ғасырдың орта кезі Қазақ мемлекетінің қалыптасу үдерісінің аяқталған және «Қазақ хандығы» деген атпен құрылған жаңа мемлекет тарихының басталған кезі.

Ұлт та, мемлекет те ешқайдан келген жоқ, немесе, аяқ астынан пайда бола қалған жоқ, тек жаңа атауға және жаңа статусқа ие болды.

Ең әуелі, біздің ата-бабаларымыз ежелден тірлік еткен Орта Азия, Аму және Сыр дәрияларының бойы, Тянь-Шань, Алтай тауларының етектері мен Ертіс-Іле өзендерінің алқабы ежелгі өркениеттер бесігі болғанын еш қашан естен шығармауымыз керек.

Шын мәнінде, бұл сұрақтардың бәрі біздің жеріміздегі мемлекеттіліктің пайда болуы және дамуымен тығыз байланысты.

Ерте заман кезеңін қарастырсақ, қазақ халқының этникалық тегі мен мемлекеттілігінің екі үлкен негізі бар: ол ортаазиялық және солтүстіказиялық негіз, яғни, ежелгі сақ және ғұндық негіз.

Ерте заман кезеңін қарастырсақ, қазақ халқының этникалық тегі мен мемлекеттілігінің екі үлкен негізі бар: ол ортаазиялық және солтүстіказиялық негіз, яғни, ежелгі сақ және ғұндық негіз.

Қазақ халқының этногенезі мен ұлт болып қалыптасуына ұйытқы болған географиялық мәндегі ортаазиялық және солтүстік азиялық негізге Солтүсік Қытайдағы Орталық Хуанхэ бассейні, Монғол үстіртінен бастап Каспи теңізіне дейінгі ұланғайыр дала жатады.

Гректер мен парсылардың тегеуірінді жорықтарына бастарын бәйгеге тіге қарсы тұрған («Томирис», «Алып Ер Тоңа» дастандары) және туған жерлерін, Отанын қорғап қалған («Шырақ» дастаны) сақтар сол кездің өзінде мемлекеттіліктің биік деңгейінде болатын.

Мұндайда олардың мемлекеттік басқару жүйесі және әдет-ғұрыптық заңдары болмады дегенге кім сенеді?

Ол жын-албасты, Құдай туралы істерден патшаға мәлімет береді және әулиелерден көшіріп әкелген суретті кітапты ұсынады.

Ғұндар не себептен оңтүстікке төне береді және бұған оларды қандай күш итермелеп отырды деген мәселе төңірегінде көптеген ғалымдар өз ойларын айтып һәм жазып келеді.

Эпикалық көші-қон дегеніміз жылдың төрт маусымында от-шөптің және суаттың жағдайына, ауарайының өзгерісіне негізделіп, мал-жанның өмір сүру қолайына бола талдап алынған және неше жүздеген жылдар бойы қалыптасқан маршрут бойымен циркуляциялық түрде ұзақ аралықтарға көшу.

Эпикалық көші-қон дегеніміз жылдың төрт маусымында от-шөптің және суаттың жағдайына, ауарайының өзгерісіне негізделіп, мал-жанның өмір сүру қолайына бола талдап алынған және неше жүздеген жылдар бойы қалыптасқан маршрут бойымен циркуляциялық түрде ұзақ аралықтарға көшу.

III ғасырларға дейін ғұндарда да осындай өмір сүру дағдысы болған және ол еш өзгеріске ұшырамаған.

Мұнда ғұндардың әдет-ғұрпы, қылмысты істер заңы, сенімі, санақ және салық жүйесі туралы мәліметтер кездеседі.

Ц.Доржсүрэннің 1961 жылы жарық көрген «Солтүстік ғұндар»( Умарт хүннү) атты еңбегінде жариялаған 14 ғұн алфавиті түгелдей Абакан, Дархан, Керулен секілді жерлердегі ғұн молаларынан табылған форфор бұйымдардың бүйіріне және түбіне жазылған жазулар болса, [7-105], А.

ІІ ғасырда Қытай- мен және ортаазиялық елдермен хат арқылы байланысқа шыға білген ғұндарды жазу-сызусыз болған деуге ешқандай негіз жоқ.

Ақсақалдар кеңесі және «білгі» институты мемлекетті басқарудағы бүгінгі Парламенттің қызметін атқарған.

Сондай-ақ, Қытаймен, Парсымен және Византиямен күнделікті, тығыз қарым-қатынас жасай отырып, ол елдердегі мемлекет басқарудың тиімді жолдарын өздеріне үлгі-өнеге етті.

«Бұл жазуларды оқи отырып, байырғы түркі өркениетінің экономикалық, геосаяси, әлеуметтік, дүниетанымдық құндылықтарын, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатында қастерленген ұстанымдарын қаз қалпында тануға болады»[20-135] .

Шыңғыс хан құрған Монғол империясы да, шын мәнінде, өзінен бұрынғы Ғұн және Түрік империяларының мемлекеттілік дәстүрінің қайта жаңғыруы болатын.

Оразбаевтың зерттеулері Жамбыл облысының Қарақұдық, Таңбалы шатқалдарында қола және ерте темір дәуірлерінің 40 қоршауын қазғандығы жөнінде

Жартастардағы жабайы бұқалар, арқар, таутеке және адамдардың итпен аңға шығулары бейнеленгенін айта келіп түйелердің арбаға жегілген көріністері айрықша дейді.

ЖетпісіншіжылдарыӘ.М.ОразбаевтыңҚазақұлттықуниверситетіндеархеологиякафедрасының ашылуымен байланысты алға қойған мақсаты Оңтүстік Қазақстан және Жетісу өңірлерінің көне дәуір ескерткіштерін зерттеуге бағытты түрде мүмкіншілігі болмады.

Кейбір қатты су ағысының нәтижесінде құбырлардың жарылып кетпеуі үшін бұрылыс жерлердің бірден бұрылмай баяу бұрылуды қарастырған және сол жерлер күшейтіле бекітілген дейді.

Құрылыстың көлемі мен архитектурасы басқа да ортағасырлық қалаларда кездесетін «қарауыл мұнараларына» келетіні және қаланың батыс бөлігіне екі қатар қорғаны қамалы болуы себепті жау батыстан күтілген.

1978 жылы Қазақ Ұлттық Университетінің археологиялық экспедициясының құрамында тарих факультетінің студенттерінен жеке отряд жасақтап Жамбыл облысы, Шу ауданында Ақсу және Қарабалта өзендерінің аңғарынан барлау

және қазба жұмыстарын жүргізеді.

Жетіжар І обаларындағы топырақ үйіндісі, олардың тізбектелу бағыты мен қабір шұңқырының қазылу бағыты және адамның басы солтүстік батысқа қаратылуы мен қыш ыдыс және қой сүйегінің табылуы Жетісудағы сақ үйсін дәуірінің Жуантөбе, Қызылауыз, Үңгірқора, Өтеген ескерткіштеріне келетінін айтады.

Жетіжар І обаларындағы топырақ үйіндісі, олардың тізбектелу бағыты мен қабір шұңқырының қазылу бағыты және адамның басы солтүстік батысқа қаратылуы мен қыш ыдыс және қой сүйегінің табылуы Жетісудағы сақ үйсін дәуірінің Жуантөбе, Қызылауыз, Үңгірқора, Өтеген ескерткіштеріне келетінін айтады.

Ортағасырлық қалалардың далалық ескерткіштермен мәдени және шаруашылық байланысы жөнінде соңғы жылдары көптеген зерттеушілердің қалам тартқанын байқаймыз.

Қабір шұңқырының түбінен қызыл кірпіш түстес қыш ыдыстың ернеуі сәл сыртқа шығыңқы және мойын тұсында белдеуі бар, бүйірі шығыңқы.

Бұл обалардың жерлеу салты мен сыртқы құрылысы және табылған қыш ыдысына байланысты ерте темір дәуірінің б.з.д...

Қорымдағы обалардан жеке жерлеу, әр шұңқырдағы қос жерлеу (№1, №8, №19 оба), бір қабірдегі екі деңгейдегі жұп жерлеу (№6, №7 оба), екі және одан да көп шұңқырдағы бес-жетіден жерлеудің тән болуы жатады дейді

Аталмыш кезеңдегі жерленген адамдар арқасымен созыла, бастары Батыс, оңтүстік батыс және солтүстік батысқа қаратылған.

Кейбір молаларда темір және қола шаш түйреуіш, дән үккіш, сымнан айналдыра жасалған қола сырға табылған болатын

Үйінді астында қоршаулар бар және №50, №51 обалар үйінділерінен ағаштың күлі, қыш ыдыс сынықтары табылған.

Агеева Жетісудағы қазылған обалардың негізінде қабір іші құрылымының тас, ұсақ жұмыртас пен топырақпен толтырылған қабір шұңқыры, топырақ шұңқырды көлденеңінен ағаш және

Төртбұрышты шұңқыр жерлеу камерасы (адамды табытқа салмай, киіз, не қамысқа орай салу) және ішінде ағаш қима-тағаны бар деп жіктеледі.

Жетісулық сақтардың қыш ыдысына шүмекті, тұтқалы құмыралар, дөңгелек тостаған, дөңгелек, қысқа және тар мойынды ыдыстар т.б.

Ақышев жай топырақты шұңқыр мен ақым деп екі түрге ғана бөліп қарастырады да, Жетісу жеріндегі жерлеулерде қабір лақатының Ферғана мен Ташкент лақаттарынан шұңқырларының шығыстан батысқа қарай созылуымен, ақым қабір шұңқырының солтүстік қабырғасында жасалынуымен, қойылған адам басының батысқа қаратылатындығымен және заттардың адамның бас жағына қойылатын ерекшеліктерін айтады және бұл дәстүрді ерекшелейді.

Ақышев жай топырақты шұңқыр мен ақым деп екі түрге ғана бөліп қарастырады да, Жетісу жеріндегі жерлеулерде қабір лақатының Ферғана мен Ташкент лақаттарынан шұңқырларының шығыстан батысқа қарай созылуымен, ақым қабір шұңқырының солтүстік қабырғасында жасалынуымен, қойылған адам басының батысқа қаратылатындығымен және заттардың адамның бас жағына қойылатын ерекшеліктерін айтады және бұл дәстүрді ерекшелейді.

Жетісудың оңтүстігі саналатын Талас аңғарындағы «қаңлылардың» Берікқара қорымында оба шеті мен маңындағы қоршаулар әртүрлі пішінді және құрылымды.

Сонымен бірге жалпы осы ескерткіштердің мәдени және қоғамдық құрылымдарына қатысты Шу бойындағы ортағасырлық Ақтөбе қаласымен байланыстыруы ерекше атап өтуге тұрарлық.

Өйткені әлі күнге археологиялық ғылыми сараптамалар жасауда обалар мен қалалардың қоғамдық және мәдени сипаты мүлдем бөлек қарастырылады.

Жалаңаш, Тасжарған жерлеу ескерткіштерін және Жетісу жеріндегі Ә.М.

Оразбаев зерттеулеріндегі ерте темір дәуірінің ескерткіштерін жаңадан ғылыми айналымға енгізе келе олардың ерте үйсін дәуіріндегі Жетісулық ескерткіштермен және Шығыс Қазақстан, Орталық Қазақстан жеріндегі осы кезең ескерткіштерінен сабақтастықтарды байқаймыз.

Оразбаев пікірлерінің өміршеңдігін және ғылыми құндылығы мен сапасын ғылыми деңгейде көрсетеді.

Ортағасырлық Ақтөбе қаласының цитаделіндегі алаң // Түркілердің тарихи-мәдени мұрасы Еуразиялық және Орталық Азия контекстінде.

Ысқақов және т.б.

Ғалым ескерткіштері тіліндегі -а, -е, -ы, -і және -у, -ү көсемшелерін мағыналық жағынан салыстырғанды, семантикалық ерекшеліктің болуы мүмкін еместігін айтады [3, 110 б.].

Армян жазулы қыпшақ ескерткіштері тілінде -а, -е көсемшесінің -ү, -у, йу, -йү тұлғалы қысаң және еріндік нұсқалары кездеспейді.

Жоғарыда мысалға келтірілген көсемшелер мен негізгі қимылды білдіретін етістіктердің әрқайсысының лексикалық және грамматикалық мағыналары сақталған.

Көне және орта ғасыр ескерткіштеріндегі көсемше формалары қазіргі тіліміздегі көсемшенің белгілеріне дәлме-дәл келеді.

Ескерткіш тіліндегі келтірілген көсемшелер мен негізгі қимылды білдіретін етістіктердің әрқайсысының лексикалық және грамматикалық мағыналары сақталған.