Search result
A total content count: 22 223 document, 23 443 589 words
«сөз»
сөз
с - дауыссыз, қатаң, тіл ұшы, жуысыңқы ө - дауысты, жіңішке, ашық, еріндік, тіл ортасы з - дауыссыз, ұяң, тіл ұшы, жуысыңқы
10852 documents found
-
Ж. Секей, М. Аманғазықызы. Сейітхан Әбілқасымұлының көркемдік әлемі («Ақиықтың ақырғы балапаны» повесі негізінде)
Әдеби үдеріске еркін араласып, белсенділік танытқан жазушының шығармашылық танымы, дүниеге көзқарасы, ізденісі ғылыми тұрғыдан бағамдалып, жазушылық шеберлігі сөз болады.
-
Қ.Қ. Рысберген, Н.М. Рсалиева, З.Б. Садырбаева, Д.М. Пашан, Ә.Б. Сейтбатқал. Ономастикалық ішкорпусты жасау және әлемдік тәжірибе
Онда, qazcorpus.kz-те, тіл бірліктеріне (сөз, сөз форма, сөз тіркесі, сөйлем, мәтін) морфологиялық, фонетикалық, синтаксистік, семантикалық белгіленімдер жасалғаны белгілі.
Онда, qazcorpus.kz-те, тіл бірліктеріне (сөз, сөз форма, сөз тіркесі, сөйлем, мәтін) морфологиялық, фонетикалық, синтаксистік, семантикалық белгіленімдер жасалғаны белгілі.
Онда, qazcorpus.kz-те, тіл бірліктеріне (сөз, сөз форма, сөз тіркесі, сөйлем, мәтін) морфологиялық, фонетикалық, синтаксистік, семантикалық белгіленімдер жасалғаны белгілі.
1990-2015 жылдар аралығында 520 миллионнан астам сөз жиналған, корпустар ағылшын әдет-ғұрыптарын ауызша сөйлеу, көркем әдебиет, жаңалықтар көздері мен ғылыми көздерден алынған [5].
аралығында жыл сайын 24-25 миллион сөз қосылып отырған.
Мәтіндер үш формада ұсынылған: қарапайым мәтін, сөз таптары мен синтаксиске арналған мәтіндер.
Корпус деректерін (мысалы, толық мәтінді, сөз жиілігі жөніндегі ақпаратты) Amazon, Google, Microsoft, IBM, Sony, Disney, Intel, Adobe, Samsung деген сияқты көптеген компаниялар, бірнеше (AI) жасанды интелект компаниялары, Merriam-Webster, Dictionary.com, Grammarly, Duolingo, TurnItIn, Oxford University Press, Sketch Engine сияқты тікелей тілге қатысты компаниялар, т.б.
• орыс немесе ағылшын тіліндегі белгілі бір сөздің не сөз тіркесінің барлық аудармаларын іздеп табуға мүмкіндік беретін мәтіндердің орысша-ағылшынша параллель корпусы;
Әрбір атаудың ең алдымен қандай сөзден немесе сөздерден тұратыны, оның құрамы мен қай сөз табынан жасалғаны көрсетіледі.
Мысалы, Сарыарқа – Сары + арқа, күрделі жалқы есім: біріккен сөз – сын есім + зат есім.
Күрделі зат есім: а) біріккен сөз; ә) қосарланған сөз; б) құрама сөз; қысқарған сөз» [3, 112].
Күрделі зат есім: а) біріккен сөз; ә) қосарланған сөз; б) құрама сөз; қысқарған сөз» [3, 112].
Күрделі зат есім: а) біріккен сөз; ә) қосарланған сөз; б) құрама сөз; қысқарған сөз» [3, 112].
Күрделі зат есім: а) біріккен сөз; ә) қосарланған сөз; б) құрама сөз; қысқарған сөз» [3, 112].
-
Г.С. Сағидолда, Г.А. Әбдімәулен. «Әйел» концептісінің ұлттық-мәдени сипаты
Мақалада тілдің фразеологиялық жүйесінің белгілі бір лингомәдени қауымдастыққа тән менталитетті жаңғыртудағы үлес-салмағы сөз болады.
Әлемнің тілдік бейнесінің негізгі бірлігі – сөз және оның мағынасы болатын болса, ал тұжырымдамалық бейненің басты бірлігі–мәтіндік деңгейдегі мағыналық тұжырымдама.
Дүниенің тілдік бейнесінде «Әйел» образын сомдауға бұлардан басқа да құрбы, ханым, ұрғашы, кербез, отанасы, еркек құмар, төмен етек деген сияқты сөздер мен сөз тіркестері түріндегі концептуальдық модельдер көптеп жұмылдырылады.
Қазақ тілінде ананың абзал қасиеттері «Әйел ‒ ана» когнитивті моделі аясында былайша суреттеледі: ана болған дана болады; ананың алақаны – балаға айдынды қоныс; мылқаудың тілін анасы біледі; ананың сүйген жері отқа күймейді, оқ та тимейді; ана жақсылығын ауырсаң білесің; ақ жаулығы ананың - ақ көрпесі баланың; ананың басқан жерінде пейіш бар; ана баласын арыстанның аузынан алады; анасыз үй – панасыз; алты жеңге бірігіп ана болмас; ағайын - алтау, ана - біреу; ана сүтін ақтамағанды, ешкім мақтамайды; анаңа ауыр сөз айтпа, атыңа ауыр жүк артпа[5.64-67].
Сонымен қатар, қазақ тілінің синонимдер сөздігінде «Сұлу» сөзі ‒ сұлу, әдемі, әсем, көркем, ару, әрлі, бәденді, ажарлы, шырайлы, келбетті, кескінді, көрікті, сиықты, келімді, зипа, айдай, ренді, өңді, қияпатты (көне сөз)» [12.507] деп өріледі.
Ал, синонимдік сөздікте аталған сөз былайша өрбиді: жалғыздық, жалқылық, даралылық.
Күн сайын, орта есеппен алғанда, 20 мың сөз айтады.
Әйелдердің көп сөйлейтін дағдысы туралы қазақ тілінде мынадай сөз тіркестері «аузы сөзден босамау; жағы тынбау; көбік ауыз; көк (ала) мылжың; көп сөйлеп, көбігін сапыру; құлағының етін жеу; құлақ сарсыну (жақтырмау); қу таңдай (мысқыл); қызыл өңеш; қызыл тілін қырық орау; малтасын езу; миды жеу (жақтырмау); сөз бермеу; сөзге қонақ бермеу; сөзді жүндей сабау (кекесін); тіл мен жағына сүйену (жақтармау)» ел ішінде қолданысқа ие [9.97].
Әйелдердің көп сөйлейтін дағдысы туралы қазақ тілінде мынадай сөз тіркестері «аузы сөзден босамау; жағы тынбау; көбік ауыз; көк (ала) мылжың; көп сөйлеп, көбігін сапыру; құлағының етін жеу; құлақ сарсыну (жақтырмау); қу таңдай (мысқыл); қызыл өңеш; қызыл тілін қырық орау; малтасын езу; миды жеу (жақтырмау); сөз бермеу; сөзге қонақ бермеу; сөзді жүндей сабау (кекесін); тіл мен жағына сүйену (жақтармау)» ел ішінде қолданысқа ие [9.97].
Аталған сөз тіркестері арқылы «әйел» концептісінің әлеуметтік ортадағы рөліне байланысты дүниенің паремиологиялық бейнесінде «жақсы-жаман» микрофреймдік сипаттамаға негізделеді.
Ұшқары ойдан құралған алып қашты сөз, әңгіме [12.454] деп қорытындалады.
Ал, «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде»: Өсек ‒ Біреуді сыртынан даттап, кінәлап айтқан жалған сөз.
Өсек ерді – артынан сөз ерді, өсекке ілінді.
Әйелдің сөзшеңдігі жөнінде айтылған фразеологиялық тіркестердің өте көп екендігін мына тіркестер дәлелдемек: «ағаш аттың басына (мінгізу) шығару; алып қашпа әңгіме; артына сөз ілестіру; артына шала байлау; жаяу өсек; күңкіл қылу; қаңқу сөз; қатын өсек; қауесет хабар; құйрығана шала байлау; өсек аяңға үйір болу; өсек басты болу; өсек жайылу (гулеу); өсек тасу (теру); өсекке шалыну; өсектің аяғы ұзын; өсекті қарша борату; сөз ерту; сөз келтіру; сөз қыдырту; суық сөз (жаман хабар); сыпсың сөз» [9.99-100] деп жалғаса береді.
Әйелдің сөзшеңдігі жөнінде айтылған фразеологиялық тіркестердің өте көп екендігін мына тіркестер дәлелдемек: «ағаш аттың басына (мінгізу) шығару; алып қашпа әңгіме; артына сөз ілестіру; артына шала байлау; жаяу өсек; күңкіл қылу; қаңқу сөз; қатын өсек; қауесет хабар; құйрығана шала байлау; өсек аяңға үйір болу; өсек басты болу; өсек жайылу (гулеу); өсек тасу (теру); өсекке шалыну; өсектің аяғы ұзын; өсекті қарша борату; сөз ерту; сөз келтіру; сөз қыдырту; суық сөз (жаман хабар); сыпсың сөз» [9.99-100] деп жалғаса береді.
Әйелдің сөзшеңдігі жөнінде айтылған фразеологиялық тіркестердің өте көп екендігін мына тіркестер дәлелдемек: «ағаш аттың басына (мінгізу) шығару; алып қашпа әңгіме; артына сөз ілестіру; артына шала байлау; жаяу өсек; күңкіл қылу; қаңқу сөз; қатын өсек; қауесет хабар; құйрығана шала байлау; өсек аяңға үйір болу; өсек басты болу; өсек жайылу (гулеу); өсек тасу (теру); өсекке шалыну; өсектің аяғы ұзын; өсекті қарша борату; сөз ерту; сөз келтіру; сөз қыдырту; суық сөз (жаман хабар); сыпсың сөз» [9.99-100] деп жалғаса береді.
Әйелдің сөзшеңдігі жөнінде айтылған фразеологиялық тіркестердің өте көп екендігін мына тіркестер дәлелдемек: «ағаш аттың басына (мінгізу) шығару; алып қашпа әңгіме; артына сөз ілестіру; артына шала байлау; жаяу өсек; күңкіл қылу; қаңқу сөз; қатын өсек; қауесет хабар; құйрығана шала байлау; өсек аяңға үйір болу; өсек басты болу; өсек жайылу (гулеу); өсек тасу (теру); өсекке шалыну; өсектің аяғы ұзын; өсекті қарша борату; сөз ерту; сөз келтіру; сөз қыдырту; суық сөз (жаман хабар); сыпсың сөз» [9.99-100] деп жалғаса береді.
Әйелдің сөзшеңдігі жөнінде айтылған фразеологиялық тіркестердің өте көп екендігін мына тіркестер дәлелдемек: «ағаш аттың басына (мінгізу) шығару; алып қашпа әңгіме; артына сөз ілестіру; артына шала байлау; жаяу өсек; күңкіл қылу; қаңқу сөз; қатын өсек; қауесет хабар; құйрығана шала байлау; өсек аяңға үйір болу; өсек басты болу; өсек жайылу (гулеу); өсек тасу (теру); өсекке шалыну; өсектің аяғы ұзын; өсекті қарша борату; сөз ерту; сөз келтіру; сөз қыдырту; суық сөз (жаман хабар); сыпсың сөз» [9.99-100] деп жалғаса береді.
Әйелдің сөзшеңдігі жөнінде айтылған фразеологиялық тіркестердің өте көп екендігін мына тіркестер дәлелдемек: «ағаш аттың басына (мінгізу) шығару; алып қашпа әңгіме; артына сөз ілестіру; артына шала байлау; жаяу өсек; күңкіл қылу; қаңқу сөз; қатын өсек; қауесет хабар; құйрығана шала байлау; өсек аяңға үйір болу; өсек басты болу; өсек жайылу (гулеу); өсек тасу (теру); өсекке шалыну; өсектің аяғы ұзын; өсекті қарша борату; сөз ерту; сөз келтіру; сөз қыдырту; суық сөз (жаман хабар); сыпсың сөз» [9.99-100] деп жалғаса береді.
Әйелдің сөзшеңдігі жөнінде айтылған фразеологиялық тіркестердің өте көп екендігін мына тіркестер дәлелдемек: «ағаш аттың басына (мінгізу) шығару; алып қашпа әңгіме; артына сөз ілестіру; артына шала байлау; жаяу өсек; күңкіл қылу; қаңқу сөз; қатын өсек; қауесет хабар; құйрығана шала байлау; өсек аяңға үйір болу; өсек басты болу; өсек жайылу (гулеу); өсек тасу (теру); өсекке шалыну; өсектің аяғы ұзын; өсекті қарша борату; сөз ерту; сөз келтіру; сөз қыдырту; суық сөз (жаман хабар); сыпсың сөз» [9.99-100] деп жалғаса береді.
Қорыта айтқанда, әйел заты сөз болған жерде міндетті түрде ер адам мәселесі де айтылады.
-
Ж.А. Құсайынова, С.Н. Саменова. Модальдік мәннің болымсыздық санаттағы көрінісі
Демек, сөз мағынасының өзгеруіне қоғамның әлеуметтенуінің де ықпалы бар.
Мұндай тәсілді Ж.Т.Ибраимова «сөздің қатысымдық мағынасын құбылту әдісі» деп талдай келе: «Сөз мағынасынан қатысымдық семантиканың туындауына әр кезеңнің келбеті, қоғамдық құбылыстары әсер етпей қоймайды.
8) сөз зергерінің стилистикалық шеберлігі табиғи негізде тілдік заңдылықтардың, құбылыстардың ішкі байланысын қалыптастыратыны айқындалды.
-
К.К. Дүйсекова, Қ.Б. Даутбаева. Бағалау концептісінің ағылшын және қазақ тілдері паре-миологиясындағы көрінісі
Сөз мағынасы мен концептілерде қамтылған мазмұн бір-біріне сәйкес келе бермейді.
сол сияқты жалпы бағалауға қатысты сөз тіркестері, фразеологизмдер, алыс периферияда қазақ тілінде «Өткеннің өнегесі – бүгінгі күннің баға жетпес байлығы» немесе «Жігіттің құны жүз жылқы, ары мың жылқы» ағылшын тілінде «Without proper self-evaluation, failure is inevitable» немесе «Expect nothing, appreciate everything» т.с.с.
«Жақсыны көрмек үшін, сұлуды сүймек үшін» немесе «Сұлу сұлу емес, сүйген сұлу» - деген мақалдарда бағалау мәнді сөз болмағанмен «жақсы», «сұлу» сын есімдері зат есімдерге тіркелу арқылы олардың бағалық дәрежесін көрсетіп тұр.
- Бағалау/Еvaluation концептісінің екі тілдегі концептуалды өзегі Бағалау, Еvaluation лексемасы, өріс маңында бағалаудың синонимдері қазақ тілінде құн, құндылық, нарық, қадір-қасиет, бәс, сын, парқы, бедел, құрмет сөздері, ағылшын тілінде assessment, calculation, estimation, judgement, opinion, reckoning, valuation орнықса, жақын периферияда жалпы бағалауға қатысты сөз тіркестер, алыс периферияда мақал-мәтелдер орын алды.
Екі тілде де көп сөйлеу пейоративті мағынада болғанымен Көп сөз - күміс, аз сөз – алтын.
Екі тілде де көп сөйлеу пейоративті мағынада болғанымен Көп сөз - күміс, аз сөз – алтын.
-
Р.А. Досжан. Батыс Қазақстан трансшекаралық аймағындағы топонимдердің этимологиялық негіздері
Осы мәселелерді ескере отырып, осы аймақтағы кейбір топонимдердің шығу тегі мен уәждеріне талдаулар жасалды.Жер-су атауларының маңыздылығын әр қырынан сөз етуге болады.
Жер-су атауларының маңыздылығын әр қырынан сөз етуге болады.
Бұлақ – түркі-монғол тілдеріне ортақ сөз (монғ.
Егер сөз басындағы б (булақ) протезалық қызмет атқаратын сына дыбыс десек, онда бұл сөздерді (булақ, йулақ) бір түбірден жасалынған деп болжауға болады (БҚО, Бөрлі ауд., Ақбұлақ а.
Оба – түркі-монғол тілдеріне ортақ көне сөз.
Орта ғасырларда бұл сөз чатыр, чачыр, чашыр түрінде айтылған.
Шатыр да, шалаш та орыс тілінен енген сөз емес, керісінше орыс тіліне түркі тілінен енген сөз болу керек.
Шатыр да, шалаш та орыс тілінен енген сөз емес, керісінше орыс тіліне түркі тілінен енген сөз болу керек.
Қазақ тілінің өзінде осы түбірден тараған бірнеше сөз бар.
«Бұл сөз – о баста еліктеуіш болған сияқты: аң патшаларының арылдаған дауысынан туындауы мүмкін.
«Арыстың» соңынан қосылатын «лан», «тан» – бір замандағы анықтауыш сөз.
Демек, алан//елен – түсті білдіретін сөз.
Кейіннен бұл сөз күрделеніп, әуелгі бас+ы (начало) түбіріне -та етістік ту-ырушы жұрнақ пен -у есім тудырушы жұрнақтың жалғануы арқылы жасалған.
Emgȁ етістігінің өзі – туынды сөз.
Монғол тіліне түркі тілінен енген сөз болу керек.
Түбірі үрп – еліктеуіш сөз, -ек – сын есім тудырушы жұрнақ.
Мұндай мәселелердің шешімін көбіне этимологиялық зерттеулерден іздейміз, алайда сөз болып отырған аймақтағы трансшекаралық топонимияға жақын жатқан елдің тілдік ықпалы тимей қоймайды.
-
Б. Әбдуәлиұлы. Топонимиялық зерттеулердің географиялық және картографиялық әдістері
Сөз болып отырған тақырыбымызға орай алғанда карталардың көп ғасырлық тарихы бар.
Сөз басында мысалға келтірілгендей, бүгінгі күнде де карталар салалар бойынша, атқаратын қызметіне қарай бірнеше түрге бөлінеді.
-
М.С. Алшынбекова, Н.З. Жуманбекова. Фразеологиялық семантика когнитивтік лингвистика призмасы арқылы
- «табиғат» өрісінің лексикалық-семантикалық топтарына құрылымдық талдау жүргізеді; - фразеологизмнің негізгі компонентінің мағынасын өзгеру парадигмаларын қарастырады және мұндай мағынаның эксплицит дәрежесі туралы сөз етеді;
Зерттеушінің пікірінше, фразеологизация деген еркін сөз тіркестің фразеологиялық бірлікке айналғанға дейін барлық өзгерістерден өтіп идиомаға айналатын процесс.
Restricted word combination (Екінші кезең: шектеулі сөз тіркесімі (байланыстырушы контекст)).
Бірінші кезеңде (сөздердің еркін тіркесімі) осы сөз тіркес еркін сөз тіркесі болып табылады.
Бірінші кезеңде (сөздердің еркін тіркесімі) осы сөз тіркес еркін сөз тіркесі болып табылады.
Екінші кезеңде (шектеулі сөз тіркесі (байланыстырушы контекст)) осы фраза al peu de [a legal document] құжаттарда қолданыла бастады.
Бұл деңгейде оны фразеологиялық мағынасы бар шектелген сөз тіркесі ретінде қарастыруға болады.
-
Ж.А. Жақыпов, Г.Т. Шаймерден. Абай «Қара сөздеріндегі» синонимдердің қолданысы
Абайдың қара сөздеріндегі сөз байлығы, тілге шеберлік қасиеттің бірі –синоним сөздерді талғаммен пайдалана білуі.
Болғанбаев: «Синоним дегеніміз –әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өзіне тән не мағыналық, не стильдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар бір сөз табынан болған сөздер» [2, 23] –деп тұжырымдайды.
Тілдердің дамып жетілуі, оның сөз байлығынан, оралымдағы синонимдердің молдығынан көрінеді [3, 88].
Сөз бен сөздің мағыналық байланысы алыс та, жақын да, тікелей де, жанама да бола береді.
Синонимдер мынадай белгілеріне қарай топтастырылады: 1) сөздің дыбысталуында аз да болса тұлғалық өзгешелігі болуы қажет; 2) сөздер бір ғана ұғымды білдіруі керек; 3) сөздер бір ғана сөз табына қатысты болуға тиіс.
Сонымен қатар бір сөз табынан болған синонимдер бірыңғай грамматикалық тұлғада келуі мен контексте бірін-бірі алмастыруға икемді болғанда, бір ғана сөйлем мүшесінің қызметін атқарады, синонимдердің қосымша белгілерін көрсетеді.
Ғылым тілімен айтсақ, әрбір ең шағын көркем контекстің экспрессивтік арқауы –сөз болса, оның экспрессия тудыратын күші семантикасында: мағынасы мен мағыналық реңктерінде» деген пікір білдіріп және мағыналас сөздер өлең тілінде бір-біріне теңтүспейді, әрқайсысының өз қолданылу орны, контекстік ортасы болуы қажетдеп санайды [5, 8].
Бұл жердегі алыстық, жұлыстық, айтыстық, тартыстық бір тұлғада,бір сөз табынан жасалып синонимдік қатар түзеді.
Синонимдік қатардың алғашқысы ортақ етіс формасындағы вербалданған сөз, екіншісі фразеологиялық тіркес арқылы берілген.
Сондықтан бұл кезде құлдыққа қатысты жеке сөздер (құл, күң және олардың дублеттері) мен сөз тіркестері тілде әлі де актив қолданылғанынкөреміз.
Бағанағы мақтан, бағанағы қуанған, күлген сөздеріміз қайда?[9, 7 б.] Сөз лексемасының сипатын ашуда және бастапқыдағы ойды нұсауда, бұл үш сөз тек осы контекст негізінде синонимдік қатар түзіп тұр деп айтуға болады.
Бағанағы мақтан, бағанағы қуанған, күлген сөздеріміз қайда?[9, 7 б.] Сөз лексемасының сипатын ашуда және бастапқыдағы ойды нұсауда, бұл үш сөз тек осы контекст негізінде синонимдік қатар түзіп тұр деп айтуға болады.
«Үшінші қара сөз» мәтінінде де синонимдерге едәуір орын берілген.Әрбірмақтаншақ кісі –қорқақ, ақылсыз, наданкеледі.
[9, 8 б.] Бұл синонимнің сөз бір-бірінен стильдік жағынан, экспрессивтілігі жағынан айырмасы бар,–негізінен, мағынасы жуық сөздер.
Жауласумен дауласусөзі төл түбірден жасалған, ал партия сөзі –кірме сөз.
Бұл сөз Абай тұсында осы күнгі саяси ұйымның атауы мағынасында емес, одан тар мәнде қолданылған.
Яғни бұл сөз қазақлексикасында алғашқы пайда болған кезінде «бір-бірімен әкімшілікке таласқан қазақ феодалдарының өзіне жақтастардан жиған тобы» деген мағынаны білдірген» [10, 112 б.].
Осыдан сұрау етістігі юристік акт атауына айналып, жаңа сөз қатарына енеді.
Бұл сөздермен басыңқы сыңарына басқа сөз қойып тіркес құраса, мүлде өзгешемағына беруі мүмкін, бірақ дәл өмірге қатыстымағынада өткіздісөзімен тіркескенде үшеуіде жуық мағынаны береді.
Бұл сөйлемдерде сөз тіркесі ретінде соның ішінде еркін тіркес ретінде қиыса байланысқан синонимдік қатарларды аңғарамыз.
Сегізінші сөзінде қос сөз түрінде жасалған синонимдік қатар да кездеседі: «...Енді ұры-залым, сұм-сұрқияөзі де тыңдамайды» [9, 24 б].
Мұнда алғашқы екі сөз өзара бір-бірімен синоним түзсе, екінші берілген синонимдік жұп тек осы контекст негізінде ғана мәндес сөз бола алады.
Мұнда алғашқы екі сөз өзара бір-бірімен синоним түзсе, екінші берілген синонимдік жұп тек осы контекст негізінде ғана мәндес сөз бола алады.
Арабша-қазақша сөздіктерден бұл сөз «жүрек» мағынасы табылмады.
Абай лексикасындағы араб-парсы сөздерін сөз еткенде және бір көзге түсетін фактіні айтуға тура келеді.
Ол –синонимдік мәнді қос сөз жасау мәселесі.
Мағыналас сөздерді қосарлау –сөз мағынасын түсіндірудің бір әдісі.
Бірінің сыңары тұтас сөз тіркес күйінде келсе, бірі жай сөз, енді бірі фразеологизм ретінде берілген.
Бірінің сыңары тұтас сөз тіркес күйінде келсе, бірі жай сөз, енді бірі фразеологизм ретінде берілген.
-
А. Аманбаева, Ж. Жұмабаева. Латын графикасына негізделген қазақ жазуы: орфография және орфоэпия
Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп жаза білу, сөз қандай орында қалай өзгертіліп, қалайша біріне-бірі қиюласып, жалғасатын жүйесін білу керек», –деп жазуға мән беру керек екенін, мән беріп қана қоймай, сауатты жазу қажет екенін баса айтады [3].
Жазуда сөз мағынасын ажырата алатын қабілеті бар дыбыстар ғана белгіленеді, ал олардың дыбыстық қоршауға тәуелді түрлері еленіп-ескеріле бермейді.
Мысалы: элемент–element, элеватор –elevator, элекрт –elektr.Ю әрпі сөз басында және дауысты дыбыстан кейін iuәріптіркесімен, дауыссыз дыбыстан кейін ü әрпімен жазылады: юань –iuän, сюжет–süjet т.б.
Яәрпі сөз басында және дауысты дыбыстан кейін i a әріп тіркесімен, дауыссыз дыбыстан кейін ä әрпімен жазылады: яхта –iahta, идея –ideia; князь –knäz, коньяк –konäk т.б.
Айталық, 1977 жылы 15 мыңға жуық сөздер мен сөз тіркестерінің айтылу нормасын қамтитын Қ.Неталиеваның “Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі” жарық көрді [10].
Автор сөз басында келетін о, өдыбыстарының алдынан у, ал едыбысының алдынан йжәне дауыссыз р, лдыбыстарының алдынан дауысты ы, ідыбыстарының бірі келетіндігін сөздікте көрсетеді.
Академик Р.Сыздықтың «Сөз сазы дегеніміз –сөйлеу үстінде (актісінде) сөздердің дұрыс айтылып, құлаққа жағымды естілуі.