Содан соң көшпелі сюжеттер әлемнің бірқатар елдеріне, кейін Орталық Азия мемлекеттеріне тарап, көршілес халықтардың өзектес туындыларына арқау болды.

Тура бастап афарам ақы берсең, /^INC Деп бұларға бір зəңгі хазыр болды.

түркі халқының сөз ұсталарының алдында ұлы міндетті орындадым, сол арқылы олар өз сөздері мен тіркестерінің ақиқатынан, өз тіл мен лұғаттарының сапасынан хабардар болды, парсы тілдестердің тіркесімен айтылып келген кекесін мен өсектерден құтылды деп ойлаймын.

Түркітану тарихының қай заманында да арғы түркі тілін (протоязык) қалпына келтіру (реконструкция) және оның қазіргі түркі тілдеріндегі сабақтастығы туралы мәселе өзекті болды.

Ә.Құрышжанов, М.Томановпен бірлесіп 1971 жылы жарық көрген «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» атты оқулық (кейін 1986 жылы Ғ.Айдаровтың жеке авторлығымен шыққан монография) еліміздің жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде түркі тілдерінің тарихын оқытуда «көне түркі жазу ескерткіштері» деген курс негізінде ғылыми-әдіснамалық, көнетүркілік деректік негіз болды.

Түркі әлемінде ол «Күлтегін» ескерткішінде берілген: «Көкте Тәңірі, төменде қара жер пайда болған кезде екеуінің арасында адам пайда болды» [2, 276 б.].

Соғды жазуының негізінде ұйғыр жазуы пайда болды» деп түсіндіреді [3, 124 б.].

Күн жиналып ай болды, он екі ай – жыл,

Сол кезеңде етістікпен ғана сөзжасамдық қатынасқа түсетін -арман /^INC -ермен «Қазақ грамматикасында» осы формант берілген [14, 312 б.]; кейбір еңбектерде етіс формасына жалғанатын -ман/-мен қосымшасы деп талданады: оқырман, көрермен деген жаңа қолданыстарға көзқарас әртүрлі болды, жаңа сөздерді нормаландырудың эстетикалық принципі тұрғысынан қарағанда, шабарман, аларман (аларманға алтау аз, берерменге бесеу көп), атарман (атарманға оғы жоқ) моделінде пейоративті мағына болғандықтан, осы қосымшаларда жағымды мағына болмайды деген пікір айтылды, бірақ академик Р.

Үшіншіден, батысқа жылжу барысында қарлұқтар ғұндардан босаған кең алқапты алғаш игерді де, белгілі дәрежеде ғұн мұрасына ие болды, бұл тәжірибе оларға кейіннен Қарахан империясын құруға мүмкіндік берді.

Күн жеткені үшін жау болды.

«Қарлұқтар бұрынғы уақытта Алтай тауында өмір сүрді және тоғыз-оғыздарға бағынышты болды.

Бір бөлігі Бешбалық шаһарына барып, егін егіп, дәулетті ел болды.

Сол жаламағанның ұрпағы ана төртеуіндей болмады деседі, жарлы-жақыбай, өсімсіз-өнімсіз болды деседі.

Үшіншіден, батысқа жылжу барысында қарлұқтар ғұндардан босаған кең алқапты алғаш игерді де, белгілі дәрежеде ғұн мұрасына ие болды, бұл тәжірибе оларға кейіннен Қарахан империясын құруға мүмкіндік берді.

Қырғыз мемлекетіндегі әлеуметтік-этностық қанаудың бір көрінісі – тамырын сақ-ғұн дәуірлерінен тартатын қыштымдар құрылымы (институты) болды.

«Хягас қуатты мемлекет еді, – деп растайды ІХ ғасырға тиесілі қытай дереккөздері, – оның кеңістігі тукюе иелігіне [яғни Түркі қағанатына – В.Б.] барабар болды.

(Сіз) шекара ажыратып, мемлекет құрдыңыз; батырлық рухыңызбен айрықша көзге түсіп, көптен бері билеушілік қабілетіңіз мәлім болды».

Қытай сарайы тарапынан қырғыз қағаны «текті батыр, шынайы және жарқын жүзді қаһарман қаған» деген мәртебелі лауазымға ие болды»

Тек қырықтан соң ғана өмірлік тәжірибе жинақталады деген пайым болды.

Хан теңдес адамдардың ішіндегі таңдаулысы болды, мұны «хан көтеру» деп аталатын таққа отырғызу рәсімі айғақтайды.

Түркі қағаны Білгенің (Могилян) билігі тұсында көршілес, бірақ Көгмен тауларының екі беткейін мекендеген (э)чіктер пен қырғыздар оған жауластықта болды.

«Аз-қырғыз» сөз тіркесін «саны аз қырғыздар» деп оқуға болмайтындығы айқын, себебі көне түркі бітіктастарында: «Қуатты қырғыз қағаны біздің бәрінен бетер жауымыз болды», – делінген.

қырғыз билеушілері қаған мәртебесіне ие болды.

Түркі қағаны Қапаған оның қаған атануына келісім беруге және оған Құтлық Елтеріс қағанның қызын ұзатуға мәжбүр болды

Түркі билеушілерінің айтқаны: «Табғаш халқының қағаны бізге жаулықта болды.

«Он оқ» (түргеш) халқының қағаны бізге жаулықта болды.

Сұңға жынысындағы шайқас кезінде Күлтегін мен Білгеге туыстығы бар қырғыз қағаны Барысбек қаза тауып, «оның халқы құл мен күң болды.

Тұтұқтар (қытай дереккөздерінде «дуду») – жергілікті атқамінерлер немесе басқарушылар.Ұйғыр қағанатындағы тәрізді, олар ірі әкімшілік бірліктерді басқаруға тиіс болды.

Қырғыз мемлекетінде үш тұтұқ болды.

Бұйрұқтар бас-аяғы он адам болды.

Олар іс жүргізу кеңсесінің, секретариаттың жетекшілері болды.

Билеуші жіктің арасында «тохчындар» немесе «тёксиндер» (кёксиндер) болды.

Бектердің өз иеліктері болды және олар Қырғыз мемлекетінің әкімшілік-аумақтық бірліктері – бірнеше «багтарда» тұратынадамдардың тобын басқарды.

Патриархалдық-рулық өмір салты басқа да көшпенді түркі мемлекеттері секілді, Қырғыз қағанатының да ежелден келе жатқан өзіне тән бір ерекшелігі болды.

Орталық Азияның көшпенді мемлекеттерінде рулар мен тайпалардың қатаң иерархиясы қоғамдық құрылымның түпкілікті қағидасы болды.

Жер бөлігіне ортақ меншік, отбасылық-рулық және көршілік өндіріс байланыстары олардың тіршілігінің негізі болды..

Мысалы, Қырғыз қағанаты дәуірінде Тувадағы Кемчик өзені аңғарын мекендеген жұрт әкімшілік бөлінісі алты «багтан» құралған қыштымдар (алты баг кешдем) болды.

Ол қырғыз мемлекеттігінің құрсағында пайда болды және қанаудың ерте феодалдық тәсілімен ұштасады.

Жаңадан сайланған әр хан өз билігін «тöре» заңын мойындаудан бастауға тиіс болды.

Бұл салт патриархалдық-рулық қатынастар заманында пайда болды және Орталық Азияның көптеген көшпенді қоғамдарына тән.

Қырғыз мемлекетінде қылмыстық заң нышандары болды.

Сонымен қатар, осы елдің әдебиетінде Нахшаби шығармасынан тамыр тартып, «Тотынама» атауын иеленген тұтас шығармалар пайда болды.

Әрине, Молла Құрбан Хироми өзге тұрғыластары секілді өз заманының жыршысы болды, қоғамдағы әлеуметтік құбылыстарды, түрлі қайшылықтарды өлеңдеріне арқау етті.

«Бұл туынды XVIII-XIX ғасырларда тәжік және өзбек әдебиеттерінде Масехо Байсуни мен Очилдимурод Мири Каттакурганидің (1884 жыл) «Раъно мен Зебо» поэмаларының өмірге келуіне себеп болды.

Күллі шығысқа танымал ұлы шайырлардың баға жетпес әдеби мұрасы Хироми шығармашылығының айнымас бағыт-бағдары болды.

Хироми туралы ғылыми зерттеуде айтылғандай, ол шығыстың ұлы ақындары Фирдоуси, Сағди, Зияуддин Нахшаби, Науаи, Физули, Бедил, Зебунниса туындыларының әсері арқылы қалыптасты және өз заманында өмір сүрген Шавки Каттакургани, Хазик және Вола Ишанқожамен шығармашылық байланыста болды [12, 5 б].

Негізі құрақ хикаят (обрамленная повесть) түрінде қаланған шығарма Хиромидің осы аттас туындысына өзек болды.

Үшіншіден, мұның бәрі рухани қазынаны өз мұрасына айналдырған елдің сырлы сөзбен кестеленген тағылымды тарихы болды да шықты.

Негізінен тәлімдік-тәрбиелік роль атқарған бұл шығармалардың ағартушылық мақсаты да болды дей аламыз.