Қиын-қыстау, қысылшаң жағдайда айқастарда аман шығып отырғаныма сол мені оқытқан жиырма шақты барлаушының көмегі тиген шығар деп ойлаймын.

Ал жау аяйды деп кім айтады.

– Жау тылына, орманға түскеннен-ақ фашистер листовка таратып «беріліңдер», пәлен-түген деп бізді айналдыра бастады.

Бізді көп адам деп ойласа керек.

Бұдан кейін Маршал былай деп жазады: «Днепрден өткендегі шабуылда көрсеткен жанқиярлық ерлігі, асқан табандылығы үшін екі жарым мыңға жуық солдаттарға, сержанттарға, офицерлер мен генералдарға Кеңес Одағының Батыры атағы берілді».

Біздерді тірі қалады деп ешкім ойламайды ғой.

Партизандар «Қасым Қайсенов» деп айтуды қиынсынып, мені үнемі «Вася» дейтін.

Тұтқын алмаған соң не істейді деп ойлайсың?

Біздер – жау тылында жүрген партизандар туысқан украин халқын, совет халқын фашистер қатыгездікпен өлтіріп жатса, атып жатса, олардың кішкентай балаларының жүрегіне қанжар сұғып лақтырып жатса, соның бәрін көріп жүрсек, үйлері өртеніп, өздері қанжоса боп сабалған, арып-ашқан адамдар біздерден «құтқарыңдар» деп көмек сұраса, адамда ыза-кек деген болады ғой.

Сондықтан оларды қалай өлтіреді деп ойлайсың.

Оны жазбады деп жұрт, оқырман қауым маған өкпелей қоймас.

Бала кезімде далада жас шыбық жатса, «түнде қорқады ғой» деп, ұйықтағанда қойныма алып жататынмын.

Өз басым осы сұрақ дұрыс емес деп есептеймін.

Айталық, баяғы бір кезде Бауыржан Момышұлына да, Рақымжан Қошқарбаевқа да Батыр атағын беру керек деп осында жұрт айқайлап жүрді емес пе.

Оны табиғаттың өзі Батыр етіп жаратқан, халық солай деп қабылдаған.

Менің Герой атағымды бермеді», – деп, қатты күйініп қелді.

Менен басқа ешкім естімесін», – деп, құшақтап бетінен сүйдім.

Мен сол атақты алғанда қуанды деп ойламаңдар.

– Қасеке, кейінгіге сізден сөз қалсын деп әрнені сұрадым.

Бірақ әңгіме енді ғана басталды, әрі қарай жалғасады

Мені Жұмакең түсінеді, ол маған «шешініп жат» деп айтпайды.

– Әй, Қасым, – деп айқай салады.

Ол енді мен барғанша тұрайын деп ойламайды, сол жатқан күйі жатады.

– Мен адал құлаймын, аяғым тайса болды қол-аяғымды бірдей көтеріп құлаймын, – деп күледі.

Сенен бір нәрсе сұрайын деп келдім, – деді.

– деп сұрады.

– Жоқ, мұны ашуға болмайды, ол ана мықтының өзіне жазылған ғой, – деп Жұмакең оң қолының сұқ саусағын шошайтып, көзін алартып, басын шайқады.

– деп сұрадым.

Ал оған кіру оңай емес, – деп Жұмакең тағы көзін алартып, басын шайқады.

– Шаяхметов жолдас, – деп қалдым.

– деп сұрады.

– Шығыңыз, – деп мені пальтомның жеңінен ұстай алды.

– Жүр, Шаяхметов жолдасқа апарайын, – деп мені ертті де, ана милиционерлерге «жүре беріңдер» дегендей иек қақты.

Тіпті, баяғы өзім кірген наркомның телефондарынан да көп пе деп қалдым.

Ішімнен «Шаяхметовтың өзі осы кісі болмасын» деп енді оған кішірейе қарадым.

– деп бетіме қарап жымиып езу тартты.

– Жарайды, – деп орнымнан тұрып шешіне бастадым.

Бұған көмектесу керек, – деп менен жөн сұрай бастады.

Үш күннің ішінде орналастырып, маған айтарсың, – деп сөзін бітірді.

Онда да милиционерлер бар ғой, – деп қалдым.

– деп әлгі адам менімен қол алысып амандасты да, бұл кісі менімен бірге барады, – деп милиционерге бір қарап мені қолтықтап әкеліп бір бөлмеге кіргізді.

– деп әлгі адам менімен қол алысып амандасты да, бұл кісі менімен бірге барады, – деп милиционерге бір қарап мені қолтықтап әкеліп бір бөлмеге кіргізді.

– Шешін, шырағым, – деп маған бұрыштағы киім ілгішті нұсқады.

– Анау тапаншаңды көрсетші, – деп кабурымдағы «ТТ» пистолетімді нұсқады.

Осындай қарт адамдар да соғысқа барған екен ғой соғыстың басында» деп ойлап отырмын.

– Ұялма, іш, – деп өзі де әлгі столдың басына отырып екінші тәрелкедегі қуырған картопты жей бастады.

Жоғарғы Советтің өзі болыпсың ғой, – деп мені тағы құшақтады.

– Хабарлау-статистика бөлімінің референті, – деп екі-үш қайталап оқыды да, басын шайқап біраз тұрды.

– деп сұрадым.

– Оны мен қайдан білейін, сондағы бастықтар не істе десе, соны істей берерсің де, – деп жауап берді Жұмакең.

Бастығым «әбден жеткізе түсіндірдім» деп ойлаған болар маған зор сеніммен бір қарады да бөлмеден шығып кетті.

– Ана, орталық тартпаңды ашшы, – деп қолын ілгері созды.

– Аш, аш, – деп Әлекең бетіме қарады.

«Ғарыпжан, бұл балаға жұмысты қалай істеу керек екенін үйрет!», – деп бөлім бастығыма қарады.

Поезд жүрсе бір вагонның табалдырығына іліне кетейін деп тұрмын.

Майданға кетемін, – деп теріс қарап кеттім.

Сені бастықтар оқуға жібереміз деп жатыр.

Ашуыңды бізге бер бір жолы, – деп әлгілер екі жағымнан қолтықтап алды да вокзалға алып келді.

Біткен жерім осы екен деп ойладым.

«Қайсеновтің тәртібі» деген сөзді естімей-ақ есіктен шыға қашайын деп ыңғайланып отырмын.

«Партия қатарына түсуге Қайсенов жолдас арыз берді», – деп соғып тұр.

Батыр атамыздың аяулы жары – Асыл апамыздан сұхбат алсақ деп үміттеніп көріп едік…

«Ол кім?» деп сұрайтын Уазипаның сауалына Асыл «Ол – герой!» деп жауап береді екен.

«Ол кім?» деп сұрайтын Уазипаның сауалына Асыл «Ол – герой!» деп жауап береді екен.

– деп өктем сөйлей кіргенде, есті қыз орнынан лып етіп тұрып, тыстағы шаруаны көңіл көншитіндей жайғастырып тастайды екен.

Шаңырақтың тіреуіндей болған еті тірі қыз күйеуге кеткенде, оның өрімдей жастығын, нәзік жараталысын сонда сезген әке: «Япыр-ай, бала ғой әлі!» – деп күйзеліпті.

Қасымның әке-шешесі де «жас қосылып қалды-ау» деп жаны ашып, басына жаулық жабудың өзін обалсыныпты.

Үшіншіден, қазақта «көргенсіз» деген сөз бар, көріп өскеніміз сол болған болар: өз әке-шешеміз: «Барған жеріңе балдай батып, судай сің, сол ошақтың отымен кіріп, күлімен шық, екі үйдің ортасында шапқылама, күйеуіңді күт, құдай көз жасыңды көрер» – деп құлағыма құйып отырды.

Қасым жазатайым соғыстан келмей қалған жағдайда да кішкене қайындарымның бірін бауырыма басып, бала қылып, осы босағада қала беретін шығармын деп ойлаушы едім, оллаһи…

– Қасымның соғыстан алғаш оралған кезінде «Мен олай соғысқанмын, мен былай соғысқанмын» деп кеудесін көп ұрып кететін мақтанымпаз мінезі болды.

Кей кезде «осы сен деп», «біз соғыстық» деп өзеурегенді доғарсаңшы, соғыс кезінде түздегі де, тылдағы да, ойдағы да, қырдағы да батырлық еңбек етті», – деп қарсы сөйлейтін едім.

Кей кезде «осы сен деп», «біз соғыстық» деп өзеурегенді доғарсаңшы, соғыс кезінде түздегі де, тылдағы да, ойдағы да, қырдағы да батырлық еңбек етті», – деп қарсы сөйлейтін едім.

Кей кезде «осы сен деп», «біз соғыстық» деп өзеурегенді доғарсаңшы, соғыс кезінде түздегі де, тылдағы да, ойдағы да, қырдағы да батырлық еңбек етті», – деп қарсы сөйлейтін едім.

Соғысып келгендерді «батыр да өзі, би де өзі» деп асыра дәріптеуге жол берген кездеріміз аз емес-ау.

Ешкімнен артықпыз деп асып-таспайық.

Ол балаларын «сен анадайсың, мынадайсың» деп мінездемей, бөлектемей, бірдей жақсы көрді.

«Сен олай істе, былай істе» деп, балаларының ісіне кірісіп, өзінше шешу айту әдетінде жоқ.

– Әкелері айтып отырады: «Балаларымның бәрін құдайдан тілеп туғызғанмын», – деп.

«Ұл болсын, қыз болсын әйтеуір, Карпаттан әкелдім деп айта жүретін біреу керек», – деп жүргенде 1946 жылы тұңғышымыз Ләззат туды.

«Ұл болсын, қыз болсын әйтеуір, Карпаттан әкелдім деп айта жүретін біреу керек», – деп жүргенде 1946 жылы тұңғышымыз Ләззат туды.

«Ақ қызыма аулада ойнағанда жұп болатын қара ұл керек» деп жүргенде Мұратымыз өмірге келді.

Сенімді дос, серік болатын сыңар керек» деп жүргенде сары ұл – Болатымыз дүние есігін ашты.

Біріміз соғыстан келдік деп, біріміз жұмыста жүрміз деп, сендерге көңіл бөліп, ақыл-кеңес беріп, кітап оқып, кинотеатрларға апаруға бізде мүмкіндік болмады.

Біріміз соғыстан келдік деп, біріміз жұмыста жүрміз деп, сендерге көңіл бөліп, ақыл-кеңес беріп, кітап оқып, кинотеатрларға апаруға бізде мүмкіндік болмады.

Сонда да болса қызығың көп, бұзығың жоқ болып, ғалым да, залым да болмай, қатарларыңнан кем қалмай өстіңдер, өндіңдер, өрбідіңдер», – деп разылық білдіріп отырамын.

Оқымаған ғалымдарым – қос анам, енем мен шешем көп баланы жеткіземін деп иықтары жарып тәуір киім кимесе де, құрсақтары тойып тәтті тамақ ішпесе де, соңғы жылдарын төсекте сарыжамбас болып, сарғайып өткізсе де, өмірге разымыз деп кетті.

Оқымаған ғалымдарым – қос анам, енем мен шешем көп баланы жеткіземін деп иықтары жарып тәуір киім кимесе де, құрсақтары тойып тәтті тамақ ішпесе де, соңғы жылдарын төсекте сарыжамбас болып, сарғайып өткізсе де, өмірге разымыз деп кетті.

Балаларымның өзім үйреткендей әкелерінің аты мен атағын пайдаланбай, кеудемсоқтанбай, өркөкіректенбей, аспандағы ай мен күнді аламыз деп тыраштанбай-ақ нандарын адал еңбекпен тауып, қолдарынан келген жұмыстарын істеп жүргендеріне мың да бір шүкірлік етемін.

Халқымыздың күллі адамзатпен бірге жасаған ең ұлы ерлік дастанының ең басты қаһармандарының бірі» — деп заңғар жазушы, мемлекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев ағамыз бағалаған, көзі тірісінде-ақ аты аңызға айналған қаһарманның қасында жүремін, дәмдес-тұздас, сапарлас-сырлас болып, жеке хатшылық қызмет атқарамын деп кім ойлаған.

Халқымыздың күллі адамзатпен бірге жасаған ең ұлы ерлік дастанының ең басты қаһармандарының бірі» — деп заңғар жазушы, мемлекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев ағамыз бағалаған, көзі тірісінде-ақ аты аңызға айналған қаһарманның қасында жүремін, дәмдес-тұздас, сапарлас-сырлас болып, жеке хатшылық қызмет атқарамын деп кім ойлаған.

Бұл да бір Жаратқан иемнің маған бұйыртқан жақсылығы шығар деп қабылдаймын.

Енді өзің де осылай жинақтап жүр, – деп, суреттер жапсырылған оқушы дәптерін ұсынды.

Хусейнді құртамын деп бейбіт халықты қырып аласың», – деген сыңайда, соғысты көрген адамның атынан «Егемен Қазақстанға» мақала шығарған едік.

«Бізді тыңдамады» деп отырғаны сол.

Міне, солай ойлаған Кеңес басшылығын қалайша «соғысқа бейқам отырды» деп айтарсың.

Мұным сталиншілдік емес, мемлекетшілдік, халықшылдық деп түсініңдер.

Иә солай, ондай басшыларды елінің болашағына балта шапқан опасыздар демеске шара жоқ», – деп ой толғайтын.

Мені өз елімнің азаматы ретінде тәуелсіздігіміздің тағдыры, елім мен жерімнің тағдыры алаңдатады», – деп, дауысын қатты шығарып, Алтайдың қоңыр аюындай ақырар еді.

Өзі айтқандай «жасаған жасы өзіне жау болып», үйде отырып қалған шарасыздығына, «әйтпесе басар едім баяғыма» – деп жау тылында жасындай ойнаған жастық шағын аңсаған қуатты күндерін сағынғандай сезілетін…

Онсыз ел өркендемейді», – деп ойын түйер еді.

Қасым аға «Апаңның жүрісі осы күнде пингвиннің жүрісіндей» деп әзілдейтін.

Немесе әлдебір әңгімеде пікірлері қарама-қайшы келіп қалса, өз айтқанынан қайтпаған апаның мінезіне ме, әлде әлгіндей «жүрісіне» қарап па «қисық апаңды» көндірсең, айтып көр…» деп езу тартар еді.

Ал апаға мейірі түсіп, көңілденгенде «Астай, а Астай» деп шақыратын.

Оның қасында біз не істеппіз?..» деп қос алақанын көрсетіп жымиятын.

Бүгінде оның құдық шағылын «Құспан қыстауы» деп атайды, қыстауының орнында дөңгеленген алаңқайда өскен жасыл түсті адыраспан алқабы ғана жатыр…

Іштен сақал-шашы аппақ арық аққұба шал бір қырындап шықты да «бар болғыр-ай» деп күңк ете түсті.

Жалпақ қоңырлықтан құдық шағылға бет түзеген екі түйені көрді, малды суарайын деп құдыққа қарай ақырын аяңдады.

Күш-қуатымның барында құм маған бағынатын, енді мен оған мойынсұнатын болдым-ау деп ойлады.

Құм адамдары құдықтың айналасына ішінен шыққан топырақты айнала үйіп жасаған қорғанды дере деп атайды және оның қалай соғылғанына қарап құдық иесін кім екенін бағалайды, оның қандай адам екенін бірден біледі.

Бір жыл болса да осы Айбаста отыра тұрайын деп ойлады.

«Ой, шіркіннің мықтысын!» – деп шал іштей риза боп тұр.

– Ассалаумағалейкүм, ата, – деп ол қос қолын ұсынды.

Қой, шал, одан да жылы орынды суытпайық», – деп зар қаққан еді.

– Атамекенді тастап, салдырлап орталыққа көшпеспін деп едім.

Өлмелі шал-кемпір ғой деп жаның ашығаның болар бұл, оныңа бек рахмет.

– Жоқ, ондай сөзді айтпаңыз, бәрі дұрыс болады деп ойлаймын.

Керексіз деп қалдырған ескі-құсқы заттардың өзі бұлардың көзіне оттай басылды.

Осы сәт оның жүрегі шаншып өтті, шаңырақтың оты сөнді деген осы шығар деп күбірледі.

Үйге кірген кемпірі бұл тұрысын көріп, «Ауырып қалған жоқсың ба?», – деп бәйек болды.

– Ескендіржан аман-есен оралсын, – деп тілегін білдірді.

Соңғы айлары әскердегі баласынан хат келмегеніне Хасан аман болса жарар еді деп, алаңдап жүрді.

Бес жыл соғысты басынан өткерген Құспан болса оны әскерде бір жерден екінші жерге ауысу жиі болып тұрады, хат жазуға мұршасы болмай жүрген шығар деп жұбатты.

Әйелі «Құлыным-ай, қарағым-ай!» – деп дауыс салып аңырап қоя берді.

Және ертең жерлеу керек, тапсырма солай деп кесіп айтты.

– деп ақырды.

– Иә, құдай, кешіре гөр, – деп Құспан қарт бұрылып кетті.

Енді ондай қайталанбайды деп ант-су ішті.

Бәсе, кеше мастықпен айтты ғой, әйтпесе ондайы жоқ еді, ақылы бар деп ойлаған ол сөз бастады.

Маған олардың қазасы оңай тиді деп ойлайсың ба?

Мен неге құмдағы қыстаудан көшпеді деп ойлайсың.

– деп басын жастықтан жұлып алып, түрегеліпті дейді Мақаш әкім.

Үлкен парасат иесі Мақаш сонда үйінде қайғы жұтып жатқанда менің осы қайғымды кім түсінер екен, кім бөлісер екен, кім қолтықтан демер, кім аталы сөзін айтар екен деп замандастарын сынап жатса керек.

Келін байғұс оған ыңғайсызданып: «Бұларыңыз не, Хасанға өкпелеп жүрсіздер ме?» – деп талай шайға шақырды, бірақ бұлар «Алла разы болсын!» айтты.

– деп сұрады.

Құспан кемпіріне күле қарап, «қапияда қатын ақыл табады» деген осы-ау деп әзілдеді.

Себебі олар: «сонау құмнан шал-кемпірді көшіріп алып, малдарын пайдаланып, жаратып, ақыры сыйғызбай қуып шығыпты, өйтетіні бар о баста көшіріп алып несі бар еді» деп айтатын болды-ау.

Әкемнің бауырын баға алмасам не болғаным, әкемнің аруағы атар мені, – деп жалынды.

Ал бізге ардагер деп пәтер беріп жатыр екен, несі бар, жеке тұрып көрейік, үй арасы жақын, келін екеуің келіп-кетіп көмектесіп тұрарсыңдар.

Хасан қуанып кетті, өкпелесіп айырылысар ма екенбіз деп еді, жоқ, олай болмады.

Балалары болса «ата мен әжем үй алды» деп қуанып жүр.

Әкем рахметіллік әр кез інісін есіне алып: «Мен бүгін бір түс көрдім, інім Мұртаза аман-сау екен, үстінде аппақ көйлегі бар, «Тәте, мен тірімін ғой, мені неге сыртта қалдырдыңдар?», – деп келіп тұрады, ол тірі, пленге түсіп, Германға өтіп кетті ме екен?..», – деп қайғырып отыратын.

Әкем рахметіллік әр кез інісін есіне алып: «Мен бүгін бір түс көрдім, інім Мұртаза аман-сау екен, үстінде аппақ көйлегі бар, «Тәте, мен тірімін ғой, мені неге сыртта қалдырдыңдар?», – деп келіп тұрады, ол тірі, пленге түсіп, Германға өтіп кетті ме екен?..», – деп қайғырып отыратын.

Теледидардан «Бармысың бауырым» хабары жүріп жатқанын көріп, әпкем Гүлбахира: «Қойшан, тәтем өмірбақи інісін айтумен кетті, соны қарастырып көрші», – деп айтып жүрді.

Бір күні кешкісін жұмыс соңында, сіз немен айналысып отырсыз деп сұрап қалдым.

«Ағай, мен елдің жоғын іздеп отырмын», – деп жауап берді.

– деп өтініш жасадым.

Ертесіне таңертең жұмысқа келсем әріптесім: «Сіздің атаңыздың дерегін таптым», – деп өмірбаяндық құжаттарын қолыма ұстатты.

Сұлтан: «Аға мынаның көшірмесін маған да беріңіз, мен де қарастырайын», – деп алып кетті.

Кітап автордың ханзу тілінде 1995 жылы мемлекеттік «Үздік шығарма» сыйлығына, 2002 жылы мемлекеттік 2-дәрежелі сыйлыққа ие болған «Отан деп соққан жүрек» атты эссемен басталыпты.

деп хат жазған едім.

Әйтпесе, шәркей, шарық, аяқ қиім т.б деп жазуға болар еді.

«Келгені анық, көргені жаңа, жаныма жабыса кетпесе де жақындауға бейіл берер еді ғой, әлде, жатырқап үлгерген бе?» – деп іштей налыды жартылай ашық көрпені әрі ысыра беріп: «– Сен едің ғой үлбір өңді, ұялшақ жанарлы жәудірім, қуанып, құлшынсаң етті?..».

Ащы өмірдің залалды запыраны тамағыңа тамғанда у деп ішкізген Қаршыға.

«Әттең-ай», – деп күрсіне тілек етті, өзі салған бейнеден көз алмаған қалпы, « – мен есейем, мен жетем дегенше жерден тағат таба алмай, қалықтап көкке ұштың ба?

Әлгі, өзін «Таңқызы» деп әуездеген көзілдірікті адам сыпайы ғана ғафу өтініп қасына жақындай берген.

Әділдікті ту еткен бабалардың пікірі бойынша, биікті – биік, жүйрікті – жүйрік деп айту асқақ адамгершілік қасиетті білдіреді.

Мен білетін Жұмаш Өтеев дәл осындай қазақтың нағыз зиялы азаматы, ұлылардың сарқытын ішкен саңлағы, ел қамын – өз қамым деп ойлаған ел ағасы еді.

«Энгельс» атындағы мектеп-гимназиясы Халық педагогикасы бойынша оқу-тәрбие жұмысы бағдарламасының жобасы», – деп жазылыпты.

«Авторы – Жұмаш Мұқаметнұрұлы Өтеев», – деп көрсетіліпті.

Қалай дегенде, сабағы қазақ тілінде жүретіндердің бәрін бірдей ұлттық мектеп деп айтуға ауыз бармайды.

Өзі қандай таза болса, жұрттың бәрі сондай деп ойлады.

Менің ұғымымда сыры өзімен көмілген адамның бірі – осы Жұмаш ағамыз ба деп қалам.

Тіпті егер бір адамға айтар өкпе-реніші болса, соның бәрін өзімен бірге ана жаққа алып кетті-ау деп те ойлаймын.

Сол айтқандай, Жұмаштай қадірлі ағамыз ұл-қыздарын осы қағидаға сай тәрбиеледі деп айтуға толық негіз бар.